Ακόμα και η πληρωμή των φόρων είναι ευχαρίστηση...
Είναι η κινητήριος δύναμη πολλών επιλογών μας. Για κάποιους, μάλιστα, αποτελεί το σκοπό της ύπαρξής μας, ενώ για άλλους μπορεί να γίνει ένας εχθρός, από τον οποίο πρέπει να προφυλαχτούμε για να μην οδηγηθούμε στην καταστροφή. Τι είναι, όμως, η ευχαρίστηση; Τι συμβαίνει στο σώμα όταν απολαμβάνουμε κάτι; Μπορούμε να μετρήσουμε την ευχαρίστηση;
Πληρώνω και χαίρομαι
Η φιλοσοφία έχει τοποθετηθεί για αυτά τα ερωτήματα εδώ και χιλιάδες χρόνια, δίνοντας απαντήσεις και κανόνες ηθικής συμπεριφοράς. Όμως μόλις τον τελευταίο αιώνα το θέμα έγινε αντικείμενο επιστημονικών ερευνών, που, από πολλές απόψεις, απεκατέστησαν τη σημασία της ευχαρίστησης, επιβεβαιώνοντας ότι είναι περισσότερο σημαντική απ’ όσο πιστεύουμε. Σε βιολογικό επίπεδο αποτελεί ένα θεμελιώδη μηχανισμό για την επιβίωση, καθώς μας αναγκάζει –μέσω της ανταμοιβής– να τραφούμε, να ζευγαρώσουμε ή να μάθουμε κάτι, πράξεις που απαιτούν μεγάλη δαπάνη ενέργειας και χρόνου. Ας αναλογιστούμε τον κόπο που απαιτείται για την κατάκτηση του συντρόφου: θα το επιχειρούσε κανείς, αν δεν υπήρχε μια ανταμοιβή; Από κοινωνική άποψη αποτελεί την πυξίδα που καθοδηγεί τις επιλογές μας, και όχι μόνο από εγωισμό, γιατί ακόμα και ο αλτρουισμός μπορεί να δημιουργήσει ευχαρίστηση.
Σύμφωνα με μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Όρεγκον, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό Science, ακόμα και η πληρωμή των φόρων, όταν γνωρίζουμε ότι τα χρήματα προορίζονται για καλό σκοπό, ενεργοποιεί τις περιοχές του εγκέφαλου που σχετίζονται με την ευχαρίστηση. Οι ερευνητές έδωσαν 100 δολάρια σε 19 γυναίκες, προσομοιώνοντας το μηχανισμό της φορολογίας. Στη συνέχεια ένα τμήμα του ποσού αφαιρέθηκε και δόθηκε για φιλανθρωπικούς σκοπούς, σε μια τράπεζα που βοηθά τους φτωχούς, ενώ το υπόλοιπό ποσό μπορούσαν να το κάνουν ό,τι ήθελαν οι γυναίκες. Η μαγνητική τομογραφία έδειξε ότι η «φορολόγηση» ενεργοποιούσε περιοχές του εγκέφαλου που σχετίζονται με την ευχαρίστηση, και μάλιστα η ενεργοποίησή τους ήταν ακόμα μεγαλύτερη αν οι γυναίκες αποφάσιζαν να δώσουν για φιλανθρωπικούς σκοπούς και το υπόλοιπο ποσό.
Βαλβίδα εκτόνωσης
Τι είναι λοιπόν η ευχαρίστηση; Είναι δύσκολο να την προσδιορίσουμε. Η ευχαρίστηση έχει χίλια πρόσωπα, από τη σεξουαλική ικανοποίηση ως το θαυμασμό ενός έργου τέχνης. Για τον Ζίγκμουντ Φρόιντ, πατέρα της ψυχανάλυσης, η ευχαρίστηση είναι η κινητήριος δύναμη όλων των επιλογών και συνίσταται στην εκτόνωση των ενστικτωδών τάσεων: είναι η ελαχιστοποίηση της ποσότητας της διέγερσης (η δυσαρέσκεια είναι η μεγιστοποίηση).
Η αρχή της ευχαρίστησης κυριαρχεί στη ζωή μας από τη βρεφική ηλικία. Όμως η ικανοποίηση των ενστίκτων συγκρούεται με την πραγματικότητα. Γι’ αυτό, από την ηλικία των 6 ετών, αποκτά ηγεμονικό ρόλο η «αρχή της πραγματικότητας»: μαθαίνουμε να είμαστε εντάξει με τον κόσμο (ακόμα και αν αυτό είναι δυσάρεστο) και με τους ηθικούς κανόνες, υπομένοντας στερήσεις στο όνομα ενός ανώτερου ιδανικού ή... μιας μελλοντικής ευχαρίστησης.
Η ηδονή της αμοιβάδας
Από εξελικτική άποψη, η ευχαρίστηση είναι μια ιδιότητα που η φύση έχει συνδέσει με την ικανοποίηση των βασικών αναγκών, αυτών που εξυπηρετούν την επιβίωση. Είναι ένα ευφυές και χρησιμότατο σύστημα, που δημιουργήθηκε από τους μηχανισμούς της εξέλιξης πριν από εκατομμύρια χρόνια, για να «πείσει» τις πρώτες μορφές ζωής να φάνε και να αναπαραχθούν, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχιση του είδους. Γι’ αυτό η ευχαρίστηση, που νοείται ως η απουσία δυσφορίας που θα προκαλούσε μια ανικανοποίητη ανάγκη, παρατηρείται σε όλο το ζωικό βασίλειο, από την αμοιβάδα –που κατά μια έννοια «ικανοποιείται» όταν τρώει ένα βακτήριο– ως τον άνθρωπο. Η ευχαρίστηση εξάλλου μειώνει το στρες• διαφορετικά οι χιμπαντζήδες δε θα περνούσαν τόσο χρόνο ξεψειρίζοντας η μια την άλλη. Τα οφέλη αυτής της δραστηριότητας αποδείχτηκαν από μια έρευνα που πραγματοποίησαν η Αν ΜακΛάρνον και ο Στιούαρτ Σεμπλ από το Roehampton University του Λονδίνου. Παρατηρώντας μια ομάδα θηλυκών μακάκων, ανακάλυψαν ότι οι χιμπαντζήδες που περνούν τουλάχιστον 16 λεπτά της ώρας ξεψειρίζοντας τις συντρόφους τους παρουσιάζουν στο αίμα μειωμένα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες.
Αναπαραγωγικό μπόνους
Διαφορετική είναι η περίπτωση της σεξουαλικής ευχαρίστησης, που σύμφωνα με τους βιολόγους παρατηρείται μόνο στα πτηνά και τα θηλαστικά. Αποτελώντας κάτι περισσότερο από έναν τρόπο για τη μείωση της δυσφορίας μιας ανικανοποίητης ανάγκης, ο οργασμός είναι ένα είδος μπόνους που προσφέρει η φύση ως αντάλλαγμα για τον κόπο της αναπαραγωγής. Για κάποια είδη μπορεί να έχει ακόμα και κοινωνική λειτουργία. Η καλύτερα τεκμηριωμένη περίπτωση είναι οι χιμπαντζήδες μπονόμπο της κεντρικής Αφρικής, για τους οποίους το σεξ είναι ένας τρόπος να επιλύουν ειρηνικά τις συγκρούσεις στην ομάδα ή για να αποκτούν οφέλη (οι θηλυκές προσφέρουν εαυτόν για να λάβουν τροφή ως αντάλλαγμα). Σε κάποιες περιπτώσεις το κυρίαρχο αρσενικό ασκεί τον κοινωνικό έλεγχο προσφέροντας τις θηλυκές ως «επιβράβευση» στα άλλα αρσενικά.
Για τους μπονόμπο, όπως και για τον άνθρωπο, πιθανώς η πιο έντονη μορφή ευχαρίστησης να είναι το σεξ. Δεν υπάρχει όμως κλίμακα για να μετρήσουμε την ένταση της ευχαρίστησης. Η μοναδική προσπάθεια μέτρησης έγινε στην περίπτωση της ανηδονίας, μιας ασθένειας που συνίσταται στην ανικανότητα του ατόμου να νιώσει ευχαρίστηση. Για να τη διαγνώσουν, οι Άγγλοι ψυχολόγοι Φίλιπ Σνάιθ και Μαξ Χάμιλτον, του Πανεπιστημίου του Λιντς, επεξεργάστηκαν το SHAPS (Snaith-Hamilton Pleasure Scale, κλίμακα της ευχαρίστησης), ένα τεστ που μετρά την ικανότητα του ατόμου να νιώσει ευχαρίστηση. Όχι στο σεξ αλλά –κυρίως– στις μικρές χαρές της ζωής: στο φαγητό, στην απόλαυση μιας ηλιόλουστης ημέρας ή ενός ζεστού μπάνιου, σε ένα χόμπι ή στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους...
Παρ’ όλο που η ευχαρίστηση δεν είναι μετρήσιμη, εντοπίζεται σε συγκεκριμένα μέρη. Κάποιες περιοχές του εγκέφαλου (βλ. πλαίσιο κάτω) έχουν ως αποστολή την αναγνώριση της ευχαρίστησης και, όταν τη συναντούν, ενεργοποιούνται απελευθερώνοντας ουσίες όπως την ντοπαμίνη και τις ενδορφίνες, που δημιουργούν μια αίσθηση ευεξίας.
Χάρη στη μαγνητική τομογραφία και την τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων μπορούμε σήμερα να φωτογραφίσουμε με άμεσο τρόπο τη δραστηριότητα των εγκεφαλικών κέντρων της ευχαρίστησης και να διαπιστώσουμε πότε ενεργοποιούνται.
Το όργανο της ευχαρίστησης
Οι νευρολόγοι του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ ανακάλυψαν έτσι ότι το χιούμορ προκαλεί πιο έντονη ευχαρίστηση στις γυναίκες απ’ ό,τι στους άντρες. Εξετάζοντας 15 μοναχές, ο Mario Beauregard και ο Vincent Paquettem του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ διαπίστωσαν ότι η θρησκευτική εμπειρία ενεργοποιεί τις περιοχές του εγκέφαλου που συνδέονται με την ευχαρίστηση. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Λούντβιχ - Μαξιμίλιανς του Μονάχου εξέτασαν πιο εγκόσμιες καταστάσεις, ανακαλύπτοντας ότι η αγορά επώνυμων ρούχων προκαλεί μεγαλύτερη ευχαρίστηση από την αγορά λιγότερο γνωστών προϊόντων.
Τέλος, στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης o Ντομινίκ ντε Κερβέν φωτογράφισε την ευχαρίστηση της εκδίκησης, αναλύοντας τον εγκέφαλο εθελοντών που επέκριναν κάποιον που είχε κάνει λανθασμένες επενδύσεις χρημάτων.
Ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει ένα κίνητρο για να προσφέρει ευχαρίστηση; Πρέπει να ενεργοποιεί τις αισθήσεις, αφήνοντας να αναδυθεί η σεξουαλικότητα και ο αισθησιασμός. Αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν δεν μπαίνουν στο παιχνίδι τα γεννητικά όργανα - η διέγερση μπορεί να αφορά διαφορετικές περιοχές του οργανισμού, ενώ στις διανοητικές απολαύσεις (όπως όταν ακούμε μουσική ή διαβάζουμε ένα βιβλίο) η σεξουαλικότητα εξευγενίζεται, δηλαδή διοχετεύεται σε πιο ευγενείς δραστηριότητες.
Συμβουλές απόλαυσης
Στις διανοητικές απολαύσεις οι αισθήσεις που εμπλέκονται είναι η ακοή και η όραση, που στα πολύ ευαίσθητα άτομα (κυρίως μπροστά σε ένα έργο τέχνης) μπορεί να προκαλέσει μια θύελλα συναισθημάτων, γνωστή και ως «σύνδρομο Σταντάλ». Περισσότεροι από το 50% των νευρώνων του εγκέφαλου ανταποκρίνονται στο οπτικό ερέθισμα. Το συναίσθημα που προκύπτει δίνει νόημα στην πληροφορία, εμπλέκοντας τα εγκεφαλικά κέντρα της ευχαρίστησης.
Όμως δε χρειάζεται πάντα ένα καινούριο ερέθισμα για να δημιουργηθεί ευχαρίστηση. Το φιλί, για παράδειγμα, είναι η αναζήτησης μιας ευχαρίστησης που νιώθει ο άνθρωπος όταν είναι νεογέννητο μωρό, θηλάζοντας γάλα από το στήθος της μητέρας.
http://www.focusmag.gr
