Για να μιλήσει κανείς σοβαρά για το μέλλον πρέπει να εκτιμήσει,όσο πιο αντικειμενικά και γενναία μπορεί,τα θετικά και τα λάθη του παρελθόντος.
Όσον αφορά στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, για την οποία πολύς λόγος γίνεται τώρα τελευταία, με αφορμή τις επικείμενες θεσμικές αλλαγές, το πράγμα είναι πολύ σοβαρό, δεδομένου ότι η ποιότητα της θα αποτελέσει ουσιαστικό παράγοντα για το μέλλον της χώρας.
Πολύ μελάνι, λοιπόν, έχει χυθεί για την αποτίμηση των αποτελεσμάτων παλαιών και νέων νομοθετικών ρυθμίσεων για τα ζητήματα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Το 1982 ψηφίστηκε ο Νόμος 1268/82, η βασική φιλοσοφία του οποίου καθόρισε αυτά τα τελευταία τριάντα χρόνια (παρ’ όλες τις κατά καιρούς νομοθετικές παρεμβάσεις) την λειτουργία των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων. Ο νόμος αυτός, την εποχή που ψηφίστηκε, πράγματι έφερε μια νέα πνοή στα Πανεπιστήμια της χώρας, απελευθερώνοντας νέες επιστημονικές δυνάμεις που δημιούργησαν ένα νέο, ζωντανό και ερευνητικά παραγωγικό Πανεπιστήμιο. Πριν από αυτό, κατά γενική ομολογία, το Πανεπιστήμιο λειτουργούσε ως ένα κλειστό σύστημα, με ολιγομελή και ισχυρή ακαδημαϊκή εξουσία, αναπαραγόμενη πολλές φορές με φαινόμενα νεποτισμού και διαπλοκής (όχι βέβαια με φοιτητές) και χωρίς διαδικασίες κοινωνικής λογοδοσίας.
Ο νόμος 1268/82 άλλαξε τα πράγματα άρδην, φέρνοντας στο ακαδημαϊκό προσκήνιο νέο επιστημονικό προσωπικό με ισχυρή διάθεση προσφοράς και δημιουργίας, παράγοντας δηλαδή μια κρίσιμη μάζα ερευνητών. Ταυτόχρονα, ανακατένειμε την πανεπιστημιακή εξουσία, εισάγοντας τον θεσμό των εκλογών των πανεπιστημιακών οργάνων (πρυτανικής αρχής, κοσμητόρων, προέδρων τμημάτων, τομέων) και με συμμετοχή φοιτητών (προ- και μετα-πτυχιακών φοιτητών ) και όλων των κλάδων εργαζομένων στα ιδρύματα, επιδιώκοντας τη δημοκρατικότερη λειτουργία τους.
Το ελληνικό Πανεπιστήμιο μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπόρεσε να εξελιχθεί και παρά τα αντιθέτως και σκοπίμως, πολλές φορές λεγόμενα, έχει να επιδείξει σημαντικό εκπαιδευτικό και ερευνητικό έργο, το οποίο πράγματι αναγνωρίζεται διεθνώς σε πολλές περιπτώσεις (βλέπε παραγόμενο ερευνητικό έργο και διεθνείς κατατάξεις τουλάχιστον για ορισμένα μεγάλα ελληνικά πανεπιστήμια, όσο και αν η συζήτηση για τις διεθνείς κατατάξεις συχνά στερείται σοβαρότητος). Όμως, μετά από περίπου τριάντα χρόνια λειτουργίας, η δυναμική και η λειτουργικότητα του νόμου 1268/82 και των πολυάριθμων τροποποιήσεών του, έχουν ατονήσει και ξεπερασθεί. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά αν έπρεπε να αναφερθούν οι κυριότεροι, αυτοί κατά την άποψη μου είναι, πρώτον, η μεγάλη αλλαγή των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών εντός και εκτός Ελλάδας και η παραβίαση στην πράξη αυτονόητων προ-απαιτουμένων για την καλή λειτουργία του νόμου, από ενδο-πανεπιστημιακούς, αλλά και εξω-πανεπιστημιακούς παράγοντες. Πιο καθαρά, μιλώ για τα όποια υπαρκτά (και όχι κατασκευασμένα) λάθη των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας, αλλά κυρίως για τις συνειδητές και σκληρές θεσμικές, οικονομικές και κομματικές παρεμβάσεις από κυβερνήσεις και κόμματα για χειραγώγηση και έλεγχο των πανεπιστημίων (πχ. σε ενδο-πανεπιστημιακές εκλογικές διαδικασίες κάθε είδους). Το ωραίο, δε, είναι ότι πολλοί από αυτούς τους εξω-πανεπιστημιακούς παράγοντες που επεδίωκαν αυτόν τον έλεγχο κατηγορούσαν και κατηγορούν, φωναχτά ή ψιθυριστά, το Πανεπιστήμιο για κομματισμό. Τελικά, με όλα αυτά, το ελληνικό Πανεπιστήμιο, το οποίο πράγματι προσπαθεί να σταθεί όρθιο μέσα από αντιξοότητες και χρόνια υποχρηματοδότηση (ιδιαίτερα της έρευνας και των μεγάλων υποδομών), έχει εν πολλοίς εξελιχθεί σε κρατικό πανεπιστήμιο, δηλαδή σε Πανεπιστήμιο με ισχυρή κρατική εξάρτηση (με επιδίωξη πολλών εντός και εκτός πανεπιστημίου), γεγονός που το οδήγησε σε προβληματικές καταστάσεις.
Επομένως, το ερώτημα είναι προφανές: Σήμερα, τι Πανεπιστήμιο θέλουμε; Προσωπικά θεωρώ ότι το τρίπτυχο “Αυτοτέλεια, Λογοδοσία/Αξιολόγηση, Χρηματοδότηση” που επίμονα διατυπώνεται τα τελευταία χρόνια από πολλές πλευρές, πρέπει να είναι ο στόχος. Ο στόχος αυτός δεν σχετίζεται στενά με τα όποια σχήματα διοίκησης και τις συγκυριακές πολιτικές επιλογές αλλά με τη δέσμευση της Κοινωνίας, της Πολιτείας και των ίδιων των Πανεπιστημίων να κινηθούν συντεταγμένα και προσανατολισμένα προς αυτόν υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Εξ’ άλλου, το τρίπτυχο αυτό αποτελεί το κέντρο του προβληματισμού για το πανεπιστήμιο διεθνώς.
Αυτοτέλεια σημαίνει την δυνατότητα των ιδρυμάτων να ορίζουν τα του οίκου τους, έχοντας ελευθερία επιλογών εκπαιδευτικής και ερευνητικής πολιτικής, σύμφωνα με τις παραδόσεις τους, τις δυνατότητες τους, τον χαρακτήρα τους και τους επί μέρους επιστημονικούς και κοινωνικούς στόχους τους. Η Πολιτεία πρέπει να εξασφαλίσει αυτήν την αυτοτέλεια, το “οξυγόνο”, που χρειάζεται σήμερα το Πανεπιστήμιο, παύοντας πια να επιδιώκει τον στενό εναγκαλισμό με τα ιδρύματα, δηλαδή τον ασφυκτικό έλεγχο τους.
Λογοδοσία και αξιολόγηση σημαίνει την ευρύτερη δυνατή ενημέρωση της κοινωνίας και των συντεταγμένων φορέων από το Πανεπιστήμιο για τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής και ερευνητικής δραστηριότητας, αναδεικνύοντας τα θετικά επιτεύγματα των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων, αλλά επισημαίνοντας και τις αδυναμίες τους (τεκμηριώνοντας, έτσι, και τον διεκδικητικό τους λόγο).
Χρηματοδότηση σημαίνει κατ’ αρχήν την ισχυρή δέσμευση της πολιτείας για εγγυημένη ελάχιστη δημόσια υποστήριξη όλων των λειτουργιών των ιδρυμάτωνπου θα εξασφαλίσει και την έννοια της γνώσης σαν κοινωνικό αγαθό και θα διευκολύνει την πρόσβαση σε αυτήν (την γνώση) σε όσους το επιθυμούν.
Ταυτόχρονα, τα ιδρύματα πρέπει να επιδιώκουν την προσέλκυση δημόσιων και ιδιωτικών πόρων, με διαφανείς και ακαδημαϊκούς όρους, προσφέροντας στην κοινωνία τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής, επιστημονικής και ερευνητικής τους δραστηριότητας. Ιδιαίτερα σημασία έχει η οικονομική υποστήριξη των ιδρυμάτων για την διεξαγωγή ποιοτικής έρευνας, η οποία εν τέλει χαρακτηρίζει και την ποιότητα των ιδρυμάτων.
Μιας και πολύς λόγος γίνεται τελευταία για το σύστημα διοίκησης, είναι σχεδόν αυτονόητο ότι το καλύτερο σύστημα διοίκησης/διαχείρισης μπορεί να καταρρεύσει υπό το βάρος ανωριμότητας, υστεροβουλίας, παρα-λειτουργιών, οργανωμένων συμφερόντων, ενώ το χειρότερο σύστημα μπορεί να λειτουργήσει με επάρκεια, αν υπάρξει ορθολογισμός, αίσθηση προσφοράς και καθήκοντος, θεσμικές λειτουργίες, αποστάσεις από συμφέροντα, προσήλωση στη δημοκρατική τάξη. Επομένως, σημασία έχουν βεβαίως οι προθέσεις αλλά και οι προϋποθέσεις επαρκούς υλοποίησης των προθέσεων αυτών.
Είναι βέβαιο ότι το Ελληνικό Δημόσιο Πανεπιστήμιο, παρά τις έως τώρα άστοχες και βλαπτικές θεσμικές παρεμβάσεις, την πολλές φορές άδικη, κακόπιστη και ισοπεδωτική κριτική που του έχει ασκηθεί και τα όποια υπαρκτά λάθη του, διαθέτει ισχυρές δυνάμεις που μπορούν, μέσα από το τρίπτυχο που προανέφερα (Αυτοτέλεια, Λογοδοσία/Αξιολόγηση, Χρηματοδότηση), να το οδηγήσουν σε δρόμους πρωτοπορίας και μεγάλης ανάπτυξης. Θεωρώ ότι οι δυνάμεις αυτές είναι έτοιμες (και από διαφορετικές ιδεολογικές αφετηρίες) να δώσουν το παράδειγμα σε μια κοινωνία που έχει χάσει την εμπιστοσύνη της σε θεσμούς και πρόσωπα, δηλαδή να ενεργήσουν ως υπεύθυνες και πρωτοπόρες πνευματικές δυνάμεις με θάρρος και παρρησία, ακόμα και με την αυτοκριτική τους. Όμως, απαιτείται η έμπρακτη και γενναία στήριξη της κοινωνίας στα ιδρύματα (ζητούμενο χρόνια τώρα) για να υπάρξουν οι προϋποθέσεις, ώστε οι δυνάμεις αυτές να οδηγήσουν το Πανεπιστήμιο μπροστά, εκπαιδεύοντας ποιοτικά τους νέους και παράγοντας νέα γνώση που θα βοηθήσει την δοκιμαζόμενη σήμερα κοινωνία.
Εν τέλει, αυτό που απαιτείται, ιδιαίτερα σήμερα σε εποχή κοινωνικής παρακμής και σκληρής οικονομικής κρίσης, είναι ένα Δημόσιο (όχι κρατικό), Ποιοτικό (σύμφωνα με τα επιτυχημένα διεθνή πρότυπα), Ανοιχτό (κυριολεκτικά και μεταφορικά) Πανεπιστήμιο, που θα μπορέσει να βοηθήσει την κοινωνία, όχι ακολουθώντας τις ίδιες αποτυχημένες λογικές και πρακτικές, αλλά ανοίγοντας νέους δρόμους με καινοτόμες και γενναίες αποφάσεις και επιλογές.
Οι καταστροφολογίες και οι διθύραμβοι, η απόγνωση και η λατρεία, δεν έχουν θέση στο πανεπιστήμιο και σε μια ακαδημαϊκή και πολιτική συζήτηση, η οποία πρέπει να γίνεται χωρίς ακρότητες, τεκμηριωμένα, με νηφαλιότητα, υπευθυνότητα και σοβαρότητα.
* Ο Σταύρος Κουμπιάς είναι καθηγητής στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών & Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Πατρών και πρώην Πρύτανης.
