Ψυχική Υγεία:πώς ορίζεται στις μέρες μας;Πρόκειται μήπως για είδος προς εξαφάνιση(;)

‘Κοιμήθηκα,και βρέθηκα στη γη των Λαιστρυγόνων.Πλατιοί οι δρόμοι κι άνετοι,πεντακάθαρα τα λιθόστρωτα.Σπίτια, ψηλά και χαμηλά, όλα,μα όλα, πλούσια,και άνετα.Όμορφη χώρα–μα παράξενα φοβική-από την απουσία παιδιών και χρωμάτων.Όλα,μα όλα γκρίζα.Γκρίζος ο ουρανός της.Και στις πλατείες τις φτιαγμένες από μάρμαρο γκρίζο,τα νερά των σιντριβανιών γκρίζα κι αυτά.Και οι άνθρωποι,γκρίζοι κι αυτοί κι απρόσωποι.
(Κ.Καβάφης,Στη φαιά γη των Λαιστρυγόνων)

Το διάστημα που μου ζητήθηκε να γράψω αυτό το άρθρο από τη Δήμητρα Διδαγγέλου, για το αφιέρωμα του περιοδικού «Ψυχο-γραφήματα» στην Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, συνέβη κάτι που λειτούργησε καταλυτικά στη σκέψη μου. Αφορά τον Steve Jobs, συνιδρυτή, πρώην πρόεδρο και διευθύνων σύμβουλο της Apple. Στις 12 Ιουνίου 2005, σε τελετή αποφοίτησης στο Πανεπιστήμιο του Stanford, κατά τη διάρκεια της οποίας η πλειοψηφία των αποφοίτων έκλαιγε διαρκώς (http://youtu.be/UF8uR6Z6KLc), μίλησε με τρεις ιστορίες για τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του. Αναφέρθηκε στην επιλογή του να αφήσει το Πανεπιστήμιο, λόγω οικονομικών προβλημάτων: ‘Ήταν τρομακτικό που εγκατέλειψα τις σπουδές μου, αλλά καθώς κοιτάζω πίσω τώρα, νομίζω πως ήταν μία από τις καλύτερες αποφάσεις που πήρα ποτέ’. Συνέχισε μιλώντας για την ίδρυση της εταιρείας του και την απόλυσή του από την Apple, με τον πιο ‘δημόσιο’, πιο ταπεινωτικό τρόπο, λόγω αλλαγής της ισορροπίας των εταιρικών συμμαχιών. Εξομολογήθηκε λοιπόν ότι η αγάπη του γι’ αυτό που έκανε, τον κράτησε ζωντανό και αποφάσισε να ξεκινήσει πάλι από την αρχή: ‘Η απόλυσή μου από την εταιρεία με απελευθέρωσε και με βοήθησε να περάσω σε μια από τις πιο δημιουργικές περιόδους της ζωής μου’. Έκλεισε την ομιλία του μιλώντας για την προσωπική περιπέτεια υγείας του, όταν μία σπάνια μορφή καρκίνου, η οποία ήταν χειρουργήσιμη, τον έφερε πολλά χρόνια πίσω, σε μία ρήση που είχε διαβάσει σε ηλικία 17 ετών: ‘Εάν ζήσεις κάθε μέρα, ωσάν να ήταν η τελευταία σου, κάποια μέρα είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα δικαιωθείς’… υπενθυμίζοντας στον εαυτό του ότι ο θάνατος ή η απειλή αυτού αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο ώστε να παίρνει τις σημαντικότερες αποφάσεις στη ζωή του.

Καθώς ολοκλήρωνα τη συγγραφή αυτού του άρθρου, στις 6/10/2011, βγήκε στο διαδίκτυο η είδηση ότι ο Steve Jobs (1955-2011), άφησε την τελευταία του πνοή, σε ηλικία 56 ετών, μόλις την προηγούμενη ημέρα, έπειτα από την πολύχρονη μάχη του με τον καρκίνο και άλλα προβλήματα υγείας που τον ταλαιπωρούσαν.

Στο μεσοδιάστημα, απευθύνθηκα σε όλους/ες σας, ζητώντας να μου περιγράψετε το τι θεωρείτε εσείς Ψυχική Υγεία στις μέρες μας. Ανταποκριθήκατε στο κάλεσμά μου κι αυτό μου έδωσε ιδιαίτερη χαρά. Κατά κοινή ομολογία όπως προέκυψε μέσα από την ανταλλαγή των προσωπικών μας τοποθετήσεων, οδηγηθήκαμε αβίαστα στη διαπίστωση ότι το να μιλήσει κανείς για Ψυχική υγεία στις μέρες μας είναι σχήμα οξύμωρο. Δεν υπάρχουν παραδείγματα προς μίμηση – και σίγουρα όχι το δικό μου. Ό,τι είναι αναγκαίο για έναν άνθρωπο, δεν είναι καθόλου αναγκαίο για κάποιον άλλο. Καθένας μας έχει τη δική του οπτική, τους δικούς του ρυθμούς, τη δική του μοναδική διαδρομή να διανύσει. Μπορούμε να βρούμε το δρόμο μας μόνο μέσα από την αποδοχή της ελευθερίας μας, – που δεν μας χαρίζεται, αλλά σφυρηλατείται κόντρα σε όλες τις αντιξοότητες – καθώς και της συνολικής ευθύνης για τη ζωή μας.

Η εποχή που διανύουμε, μας υπενθυμίζει ότι ζούμε σε κόσμο δικής μας εφεύρεσης: Πώς μπορούμε να ζήσουμε τη ζωή μας με τέτοιο τρόπο ώστε, ακόμα κι αν μπορούσαμε να εξαλείψουμε αναδρομικά κάποια από τις πιο οδυνηρές, αγωνιώδεις εμπειρίες μας, να μη θέλουμε να το κάνουμε; ‘Ψυχική Υγεία είναι να μην χρειάζεσαι τις νόρμες για να ορίσεις τον εαυτό σου. Και όταν τον ορίσεις να μη φοβάσαι να τον δείξεις. Και όταν τον δείξεις να μην έχεις τύψεις προς εκείνους που δεν βγήκαν ποτέ απ’ τις νόρμες’ (Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφος – Ψυχολόγος, Msc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε., Υπεύθυνη ηλεκτρονικού περιοδικού ψυχολογίας ‘Ψυχο-γραφήματα’).

‘Δεν μπορείς να συνδέσεις τα σημεία κοιτώντας εμπρός. Μπορείς να το κάνεις μόνο εάν κοιτάξεις πίσω εκ των υστέρων, επιδεικνύοντας εμπιστοσύνη ότι τα σημεία αυτά, με κάποιον τρόπο στο μέλλον θα ενωθούν’ (Steve Jobs, 2005). Η πορεία της επιστροφής προς τα πίσω μας διαπερνά μέσω της μνήμης μας. Ο στόχος δεν είναι να πάμε προς τα πίσω, να μείνουμε πίσω από το παρόν – ποιος θέλει να μείνει πίσω εξάλλου; ‘Αποδέχομαι το παρελθόν μου, απολαμβάνω το παρόν μου κι έχω εμπιστοσύνη στο μέλλον μου’(Ελεάνα Πανδιά, Επικοινωνιολόγος, ΜΑ, Υπ. Διδάκτωρ Παντείου). Μη φοβηθείτε την υποχώρηση στη διαδρομή σας. Όταν φτάσουμε σ’ αυτή τη θέση, κάθε μελλοντικός πόνος, χωρίς να χάσει το χαρακτήρα του, θα μεταμορφωθεί ολοκληρωτικά όσον αφορά την αξία του… το να είμαστε ευάλωτοι, σημαίνει ότι είμαστε διαθέσιμοι να μοιραστούμε κάποιο γεγονός που βρίσκεται στη διαδρομή μας, όχι διαμέσου της οπτικής των ‘άλλων’, αλλά διαμέσου της εμπειρίας των δικών μας βιωμάτων. Η σφαίρα της ψυχικής υγείας περιέχει πλήθος συγκινησιακών αντιδράσεων, οι οποίες συνεπάγονται ορισμένους κινδύνους. Το στοίχημα έγκειται στο ‘να μπορείς να διατηρείς την σωματική, ψυχική, συναισθηματική ισορροπία στις προκλήσεις της ζωής, να πολεμάς  τους φόβους και τις ανησυχίες, να ακούς και να ακούγεται η εσωτερική φωνή, η φωνή της ψυχής μας, που μιλά για τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας’ (Ρούλα Βαρτελάτου, Κοινωνιολόγος, Εγκληματολόγος).

Το ζήτημα είναι ότι η ζωή δεν περιμένει: ‘Μείνε πεινασμένος, κάνε την τρέλα σου’ (Steve Jobs, 2005)… κι αυτό, όσο παρακινδυνευμένο κι αν ακούγεται, είναι ικανό να διατηρήσει ακέραια την πυξίδα μας.

Στο σημείο αυτό θέλω να σας ευχαριστήσω ολόψυχα που ανταποκριθήκατε στο κάλεσμά μου, μοιραστήκατε τους προβληματισμούς σας και τις προσωπικές σας διαδρομές και μου διαθέσατε αβίαστα τον πολύτιμο χρόνο σας. Το αποτέλεσμα αυτής της συλλογικής προσπάθειας μου δίνει αισιοδοξία, ότι παρά τις όποιες δυσκολίες, η διαδρομή μας στην ανθρώπινη σφαίρα, συνεχίζεται…

Τι είναι λοιπόν Ψυχική Υγεία: πώς ορίζεται στις μέρες μας και τι σημαίνει για εσάς;

‘Με προβλημάτισε αρκετά το ερώτημά σου και όπως και αν το πιάσω, πάλι με οδηγεί στη γενικότητα’ (Χαλκιαδάκης Ευάγγελος, Ηθοποιός, 4/10/2011). ‘Η ψυχική υγεία και ο ψυχικά υγιής άνθρωπος νομίζω (πέρα, αλλά και καμιά φόρα μέσα και από την επιστημονική θεώρηση) ακολουθεί την ‘εποχή της ανθρωπότητας’ και μόνον. Θα γίνω ίσως σκληρός και αφοριστικός… θεωρώ (όμως) ότι ο ψυχικά υγιής καθορίζεται από την εποχή που θα τον εξετάσουμε και μόνο! Δε μιλώ φυσικά για κλινικές όπως λέτε περιπτώσεις. αλλά γι’ αυτό που σε κάθε εποχή θεωρείται αποδεκτό ως ‘υγιές’ κοινώς ισχύει και εδώ το ‘o tempora, o mores’. Κι εδώ ξεκινά κατά τη γνώμη μου ένας φαύλος κύκλος: ποιος είναι υγιής; Αυτός που παρεκκλίνει; Από την πλειοψηφία; Τη μάζα; Τα ήθη της εποχής του; Ή ακόμα και το ακριβώς αντίθετο; Πραγματικά πιστεύω ότι η υγεία και πόσο μάλλον η ψυχική (ολιστικώς κρίνοντας, δε διαφέρει από τη συνολική), είναι ένα θέμα προσωπικής ισορροπίας. Η ρατσιστική συμπεριφορά του είδους μας είναι δεδομένη, οπότε δεν είναι εκεί το θέμα νομίζω, πιστεύω όμως ότι η προσωπική ισορροπία σε οδηγεί στην υγεία του όλου’.

Προσωπική ισορροπία… σκέφτομαι, πώς θα μπορούσε κανείς να ρυθμίσει τις συχνότητες της ισορροπίας του; ‘Βρίσκομαι σε ένα σύστημα και αλληλεπιδρώ μέσα σε αυτό, εκεί όμως σίγουρα θα κληθώ να αντιμετωπίσω τους άλλους και αυτοί εμένα (Χαλκιαδάκης Ευάγγελος). Είμαι το αποτέλεσμα, όπως όλοι (άλλωστε) της μίξης των προσωπικών μου πληροφοριών με το κάθε σύστημα που έχει επιδράσει και επιδρά επάνω μου. Η ψυχική ισορροπία και υγεία έχει σίγουρα μοναξιά! Είχα διαβάσει κάπου ότι ψυχικά υγιές κομμάτι των ανθρώπων είναι ένα ποσοστό της τάξης του 0,0001%. Θεωρώ ότι όλα μας βοηθούν και όλα μας εγκλωβίζουν!… Σίγουρα δεν μπορώ να σου δώσω ένα ορισμό του υγιούς σε αυτή την τελείως άρρωστη εποχή που ζούμε, σίγουρα (ψυχικά υγιής) είναι ο λιγότερο ‘βλαμμένος’! εκ της βλάβης βεβαίως, βεβαίως’.

Αναρωτιέμαι καθώς ξετυλίγεται η απάντησή του, για το αν υπάρχουν ασφαλιστικές δικλείδες, που μας βοηθούν στο να εκδραματίζουμε κομμάτια μας, που πιθανόν να απειλούν την ψυχική μας υγεία; ‘Πέρυσι, όταν είχα ένα πολύ δύσκολο χειμώνα, έπαιξα τον καλύτερο δραματικό μου ρόλο σ’ ένα έργο του Μπρεχτ’ (Χαλκιαδάκης Ευάγγελος). Ο ρόλος μας βοηθά να εξωτερικεύσουμε τα κομμάτια εκείνα που μας προκαλούν πόνο, με σκοπό την ανακούφισή μας, όμως ‘… είναι αμφίδρομο, αυτός τροφοδότησε εμένα κι εγώ αυτόν, όπως κάθε καλή δραματοθεραπεία’. Και ναι, συμφωνώ ότι είναι αμφίδρομο, απλά αναρωτιέμαι αν υπάρχει κάποια τεχνική πίσω απ’ όλο αυτό. Δηλαδή, όσο καλύτερα μαθαίνω να παίζω ένα ρόλο, όπου κι αν είναι αυτός, τόσο πιο εύκολα μπορώ να διεκδικήσω την ψυχική μου ισορροπία; Μπορώ να την προστατέψω με κάποιο τρόπο, επειδή βάλλεται; ‘Σηκώνει ακόμα πολύ συζήτηση, διότι μη νομίζεις ότι αυτό που κάνουμε οι ηθοποιοί μας βοηθά πάντα, ίσα-ίσα… σύμφωνα με έρευνες είμαστε πίσω στις σχιζοφρένειες αλλά ψηλά στις ψυχώσεις, εκτονώνουμε πολλά μέσα από τη δουλειά, αλλά αυτό δε φτάνει σίγουρα. Εδώ όμως μπαίνει κι ένα ερώτημα, που γεννά ίσως ακόμα περισσότερα ερωτήματα, ένας ηθοποιός με εργαλείο την τελετουργία της δουλειάς του, μέσα από τους ρόλους που καλείται να αντιμετωπίσει, μπορεί να ανταπεξέλθει και στις προσωπικές του ψυχοπαθολογίες, -ως εδώ καλά-, παρατηρείται όμως το φαινόμενο να καταντά συχνά ειδωλοποιός. Μέσα από την παρατήρηση και την προσωπική εργασία για την αυτοπραγμάτωση κι εξέλιξή του, αναπτύσσει έναν ‘επαγγελματικό χαρακτήρα’, που λόγω της φύσης της δουλειάς του είναι ένας ακόμα ρόλος, ένα είδωλο που καλείται να υπηρετήσει επί σκηνής και που συχνά ξεχνά, στην προσπάθεια συντήρησης αυτής της μανιέρας, να το απεκδυθεί όταν κατεβαίνει από το σανίδι. Αυτό βέβαια συμβαίνει με τους ‘ρόλους’ των περισσότερων επαγγελματικών ομάδων, στους ηθοποιούς όμως επειδή έχει μέσα τη μίμηση, με την ουσία και έννοια της μιμικής, την υπόκριση, πολλές φορές παίρνει άλλες διαστάσεις. (Προσο)μοιάζουν, σε πιο γκροτέσκ κατάσταση βέβαια, με τις φιγούρες του τρελού-Ναπολέοντα στις παλιές ελληνικές ταινίες! (γιατί ακριβώς) είναι η ιδιαιτερότητα αυτής της δουλειάς που δημιουργεί αυτή τη σύγχυση (των ρόλων)’ (Χαλκιαδάκης Ευάγγελος). Τα λόγια του μ’ έφεραν αντιμέτωπη για άλλη μια φορά, με τα λόγια του Καβάφη (ο.π):

 ‘Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου…’

            ‘Τη σήμερον ημέρα είναι πραγματικά δύσκολο να αναγνωρίσουμε την απόλυτη ψυχική υγεία στον καθημερινό άνθρωπο (Αντώνης Κουσούλης MD, Ερευνητής Ιστορίας και Κοινωνιολογίας της Ιατρικής). Προσαρμοσμένος, λοιπόν, στις σύγχρονες συνθήκες ζωής και σε αρμονία με την αίσθηση της φυσικής υγείας, ο ορισμός που θα έδινα είναι: ‘Ψυχική υγεία είναι η συναισθηματική και διανοητική κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του έχει τον ατομικό έλεγχο των συναισθημάτων, της προσωπικότητας και της σκέψης του, ενώ αισθάνεται κύριος της φυσικής υπόστασής του’’.

‘Ψυχική υγεία: ένας οδηγός του μέλλοντος με εργαλεία του παρελθόντος
(Στέλιος Κυμπουρόπουλος, Ειδικευόμενος Ψυχίατρος, Β’ Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική, Αττικό Νοσοκομείο, Αντιπρόεδρος Συλλόγου Νέων Ιατρών). Μιλώντας για την ψυχική υγεία δε ξέρω πώς να σκεφτώ. Να σκεφτώ σαν ένας άνθρωπος του 1890, του 1910 τότε δηλαδή που άρχισαν οι πρώτες αναφορές περί νόσου της ψυχής, που οφείλονται κυρίως στα συναισθήματα ή να σκεφτώ σαν ένας σύγχρονος επιστήμονας, που οι αναλύσεις έδειξαν πως η ψυχοπαθολογία οφείλεται σε έλλειψη ή υπερπαραγωγή ενδογενών ουσιών; Δεν είναι εύκολο να πω πως ανήκω εκεί, σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η ψυχική υγεία αποτελεί μια ισορροπία μεταξύ γενετικής  προδιάθεσης, συναισθημάτων που βιώνονται από το άτομο και χημικών ουσιών που επηρεάζονται από γνωστούς (πχ κληρονομικότητα) και άγνωστους παράγοντες. Αυτή η ισορροπία είναι λεπτή με μια διαρκή δυναμικότητα. Το άτομο πρέπει να αντιλαμβάνεται τις διακυμάνσεις που συμβαίνουν επάνω και να προσπαθεί να τις διορθώσει με σκοπό να επαναφέρει την παραπάνω ισορροπία. Διαφορετικά, επέρχεται η διαταραχή στο άτομο. Έτσι λοιπόν, σκέφτομαι ως σύγχρονος επιστήμονας, ακουμπώντας όμως με το ένα πόδι στις αρχές και θεωρίες του παρελθόντος και το άλλο στις νέες αποκαλύψεις του ανθρώπινου συναισθήματος’.

‘Δυσκολεύομαι πραγματικά πάρα πολύ να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση (Σάσα Βούλγαρη, Επαγγελματίας παραμυθού – Ψυχοπαιδαγωγός, 3/10/2011). Έχω πολλές άγνωστες λέξεις: Τι είναι η ψυχή; Πώς την ορίζουμε, ανά τους αιώνες και ειδικά στην εποχή μας όπου έχουμε χάσει κάθε επαφή με την αυτό-γνωσία, την πνευματικότητα, ακόμα και τη σύνδεση με το σύμπαν και τον κόσμο μας; Κι αν δεν ξέρουμε τι είναι η Ψυχή, πως ξέρουμε ποια είναι η Υγεία της; Απαντώ, λοιπόν, εντελώς προσωπικά, και πέρα από κάθε ‘εμπειρία’ ή τίτλο σπουδών. Και απαντώ εντελώς προσωπικά, αφού τελευταία πέρασα και από τις ‘συμπληγάδες’ του πένθους πάνω σε μια πολύ σημαντική μου απώλεια: η βίωση του θανάτου κάποιου αγαπημένου προσώπου μας κάνει με έναν τρόπο απόλυτο να αναλογιστούμε τι είναι ψυχή και τι είναι ζωή και τι είναι ευτυχισμένη ζωή. Υγεία έχει η Ψυχή όταν δονείται από Αγάπη, ουσιαστική, και όχι ό,τι νομίζουμε – ή μας επιβάλλουν να νομίζουμε – πως είναι η αγάπη. Τότε υπάρχει Αρμονία, χαμογελάμε, πράττουμε καλώς και δημιουργούμε γύρω μας ηρεμία. Αντιλαμβανόμαστε όχι με ‘πρέπει’, αλλά με ελευθερία επιλογών. Ζούμε στο τώρα και χαιρόμαστε στο τώρα. Όπως τα παιδιά! Που όταν τα αφήνουμε στην ησυχία τους γελάνε με τον πιο απόλυτα ευτυχισμένο τρόπο: υπάρχει καλύτερος ορισμός της ψυχικής υγείας από το αβίαστο, γάργαρο, απόλυτα ελεύθερο και ειλικρινές γέλιο των μικρών παιδιών; Αυτό πρέπει να φροντίζουμε να διατηρούμε στο πρόσωπό τους. Αυτό πρέπει να φροντίσουμε να φέρουμε ξανά και στο δικό μας πρόσωπο! Υπό αυτό το πρίσμα μπορούν να ερμηνευθούν οι ακόλουθες διατυπώσεις: ‘να μπορείς να γελάς με τον πόνο σου και να κλαις με τη χαρά σου’ (Χριστίνα Διδαγγέλου, Εκπαιδευτικός)… ‘να μπορώ να πέφτω το βράδυ για ύπνο και να κοιμάμαι σαν μικρό παιδί!’ (Θοδωρής Σφακιανάκης,  Πανεπιστήμιο Κρήτης, Επιχειρηματίας, 21/9/2011).

Ας αναποδογυρίσουμε λοιπόν για μια φορά τον εαυτό μας από έξω προς τα μέσα. Αυτό τουλάχιστον μπορεί να είναι λιγότερο βαρετό από το συμβατικά αντίστροφο.

‘Ως ψυχική υγεία και ψυχικώς υγιή συμπεριφορά αντιλαμβάνομαι κάθε συμπεριφορά, η οποία αφήνει κάθε έναν μας με μία τελική αίσθηση ευφορίας, εξυπηρετεί προσωπικές ανάγκες, χωρίς να παραβιάζει ή να εκμεταλλεύεται ανάγκες άλλων και τείνει να επαναλαμβάνεται με σκοπό την αρχή της ευχαρίστησης και της λειτουργικότητάς μας.
Σκέψεις, αντιλήψεις, συναισθήματα, προθέσεις και συμπεριφορές που ικανοποιούν έναν προσωπικό και, συχνά, έναν συλλογικό στόχο με μέτρο, συνείδηση και ισορροπία’ (Νέλη Βυζαντιάδου-Παρίντα, Ψυχοθεραπεύτρια-Ψυχοδραματίστρια, Επόπτρια, Εκπαιδεύτρια Ψυχοδράματος & Διευθύντρια Σπουδών London Centre for Psychodrama Greece).

Αν λοιπόν δεχτούμε ότι ‘πρόκειται για την υγεία της ψυχής, την ισορροπία των συναισθημάτων μας, των σκέψεών μας, του εσωτερικού μας κόσμου που επηρεάζει εμάς και τους γύρω μας’ (Αλεξάνδρα Βλάσση, Φοιτήτρια Λογοθεραπείας, 13/9/2011), τότε, η ψυχική υγεία ‘έχει σχέση και με το χαρακτήρα και με τη συναισθηματική νοημοσύνη’(Ρένα Ρώσση-Ζαϊρη, Συγγραφέας, 23/9/2011). ‘Πιστεύω, μια και είμαι παιδαγωγός πως η προσωπικότητά μας, αλλά και η ψυχική μας υγεία, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πώς βιώσαμε τα παιδικά μας χρόνια, πόσο αγάπη κι ασφάλεια πήραμε. Ψυχική υγεία έχει κάποιος που όσα προβλήματα κι αν του τύχουν, ξέρει να παλεύει και να χαμογελά, κάποιος που δε φθονεί τους άλλους, ακόμα κι αν τον πληγώνουν, κάποιος που ξέρει να χαμογελάει στη ζωή!’ ‘Εν κινήσει συγκινούμενος’. Να μπορείς να περνάς τα χρόνια συν-κινήσει. Να περνούν, δηλαδή, τα χρόνια κι ακόμη να συγκινείσαι, αυτό είναι ψυχική υγεία’(Χρίστος Όθωνος, Μουσικός Παραγωγός) και ταυτόχρονα ‘ψυχικά υγιής είναι αυτός που μπορεί να δώσει και να πάρει χαρά, φροντίζοντας κάποιον άλλο’ (Αλκίνοος Ιωαννίδης, Τραγουδοποιός).

Πρόκειται για ‘το περπάτημα, τη διατήρηση των περισσοτέρων βημάτων μας, στο μονοπάτι που βρίσκεται ανάμεσα στον έσω και στον έξω κόσμο μας… την ισορροπία που τελικά διατηρείται κι ας γέρνει πότε από δω, πότε από κει…’ (Κική Ηλιάδου, Κοινωνική Λειτουργός ΥΥΚΑ-ΨΤ, 27/9/2011), ‘την (αδιάκοπη) προσαρμογή σε νέα δεδομένα και δυσκολίες χωρίς να επηρεάζεται η λειτουργικότητα, κοινώς ενσωμάτωση’ (Κώστας Γιαννακόπουλος, Ιατρός, 26/9/2011). Ηχηρές εικόνες σχηματίζονται στο μυαλό μου ‘… να βαδίζουμε στο δρόμο που οδηγεί στην επίλυση του προβλήματός μας, στην απεμπλοκή μας από τα όποια μπλοκαρίσματα μας απομακρύνουν από την ουσία. Να βαδίζουμε το μονοπάτι που μας οδηγεί στην καταστροφή του εγώ, καθαρίζοντας από τα επίκτητα και φθάνοντας στον πυρήνα της ύπαρξης. Επανακτώντας τη σύνδεση με τον πυρήνα της ύπαρξής του κανείς, είναι ο εαυτός του. Πόσοι όμως είναι διατεθειμένοι για το θάνατο του εγώ τους, για την απεμπλοκή τους από τη συνήθεια και τα γνώριμα νερά της ασφάλειας που ‘χουν βαλτώσει; Πόσοι είναι διατεθειμένοι για το ταξίδι στο νέο άγνωστο κόσμο που θα τους οδηγήσει σε ανώτερα επίπεδα συνειδητότητας; (Νικητάκη Ζωή, Story teller,Artist, Museum Pedagogist, 25/9/2011)… ‘… ψάχνεις ύπνο κι απόψε να χαλάσεις/ φωνή τρεμάμενη, ψίθυρο θυμίζει/ το βάρος σου τρόπο για να χάσεις/ σε θάλασσα που άγρια κυματίζει… στα σεντόνια σου αγκάθια/ υπόγεια ανθίζουνε τη νύχτα/ πόσο πόνο κρύβει μια ψυχή…’ (Χρήστος Πουλίδης, Απόσπασμα από το ποίημα ‘Ψίθυρο θυμίζεις’,  Ποιητική συλλογή 2011).

Γραμματο-μαγεία λοιπόν. ‘Δες το Ψ (σαν γράμμα-σύμβολο) για το λόγο που δημιουργήθηκε, μπορείς να το δεις και στη μυθολογία των Ελλήνων (Νίκος Μυτάκης, φίλος, 22/9/2011). Κοίτα το σχήμα του, είναι το σχήμα της τρίαινας που κρατεί ο ποτιδέτης (Ποσειδών). Συμβολίζει τα τέσσερα στοιχεία απ’ όπου αποτελείται ο κόσμος και κατ’ επέκταση ο άνθρωπος, τη γαία (το κάτω που πατάει), τον αήρ και το ύδωρ (στα άκρα) και το παντοδύναμο πυρ (στο κέντρο και πάντοτε ψηλότερα από τ’ άλλα). Το Υ παρατήρησέ το σαν οινοπότηρο, δοχείο συμβολίζει. Άρα, Ψυχική Υγεία σημαίνει ισορροπία των στοιχείων, να μην ξεπερνούν το μέτρο της θέσης τους και το λόγο τους. Το Πυρ (Νους) παραμένει πάντα, όχι δυνάστης, αλλά σαν ο μόνος που μπορεί να ασκήσει τη σεβαστή και απέραντη Λογική του. Πιστεύω πως ο έλεγχος της σκέψης, όχι μόνο η άσκησή της – που δεν κάνουν ούτε αυτό μερικοί -, μπορεί να καθοδηγήσει τη λογική σε πράγματα που άλλοι τα θεοποιούν εύκολα και τα θεωρούν θαύματα. Κράτος που δεν στηρίζει και δεν μελετά την Υγεία των πολιτών του, περνώντας σε πράξη κοινωνικές αλλαγές και πραγματική εκπαίδευση, οδεύει απλά προς την καταστροφή. Όλα συνδέονται μεταξύ τους βλέπεις’.

‘Η ψυχική υγεία θα μπορούσε να οριστεί ως η ψυχική και συναισθηματική κατάσταση του ατόμου η οποία του επιτρέπει να λειτουργεί και να δραστηριοποιείται χωρίς δυσκολία. Η ψυχική υγεία είναι αλληλένδετη τόσο με ατομικούς όσο και περιβαλλοντικούς παράγοντες’(Μαρία Μπάδα, Ψυχολόγος, Επικοινωνιολόγος, ΜΑ, Υπ. Διδάκτωρ Παντείου). Η επιστροφή όμως στην πραγματικότητα με ταρακουνά: ‘περπάτα ελαφρά γιατί πατάς τα όνειρά μου’ (Βασίλης Παπακωνσταντίνου): ‘Ψυχική υγεία στην Ελλάδα ή παγκοσμίως;’(Βίνα Βασιλική Μάλαμα, Δρ Ειδικής Αγωγής, 14/9/2011). ‘Γιατί στην Ελλάδα μάλλον σημαίνει ενσυναίσθηση μεράκι και πόνος κάποιων ανθρώπων απέναντι σε ένα σύστημα που προτιμά την εξαθλίωση και την έλλειψη κοινωνικής αξιοπρέπειας των ανθρώπων που έχουν ανάγκη! Μέγιστη απόδειξη, οι οργανισμοί ψυχικής υγείας που μπαίνουν σε καθεστώς εφεδρείας!…’

Πόσο σημερινά ακούγονται τα λόγια του Friedrich Wilhelm Nietzsche, ως μία απεικόνιση της απόπειρας βιασμού της ψυχικής υγείας, στο όνομα της ύψιστης θυσίας της πραγματικότητάς μας που αλλάζει: ‘Νάτοι στέκονται,’ είπε στην καρδιά του, ‘νάτοι γελάνε: δεν με καταλαβαίνουν, δεν είμαι το στόμα γι’ αυτά τα αυτιά. Πρέπει πρώτα κάποιος να κοπανάει στ’ αυτιά τους, ώστε να μάθουν να ακούνε με τα μάτια τους; Πρέπει κάποιος να κλαγγίζει όπως οι κατσαρόλες και οι δάσκαλοι των ‘μετανοείτε!’; Ή μόνο πιστεύουν τους τραυλούς; Έχουν κάτι για το οποίο είναι περήφανοι. Πώς το αποκαλούν, αυτό που τους κάνει περήφανους; Πολιτισμό, το αποκαλούν, τους ξεχωρίζει από τα γιδοκόπαδα. Δεν τους αρέσει, συνεπώς, ν’ ακούνε για ‘περιφρόνηση’ των εαυτών τους. Άρα θα μιλήσω στην περηφάνια τους. Θα τους μιλήσω για το πιο περιφρονητικό πράμα: αυτό, όμως, είναι ο τελευταίος άνθρωπος!’ (Απόσπασμα από το σύγγραμμα ‘τάδε έφη Ζαρατούστρας’).

Έχω ένα πλήθος αναγκαστικών σκέψεων να μοιραστώ… Τι λένε οι επαγγελματίες υγείας για το ρόλο τους στην προσπάθεια να ακούσουν το συνάνθρωπό τους αλλά και τον ίδιο τους τον εαυτό; Ποια είναι η θέση μας στο ‘τοπίο’ της ψυχικής υγείας; Η απάντηση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποτυπώνεται εκ των έσω (Παπαδοπούλου Κελίνα, Λογοθεραπεύτρια, 22/9/2011): ‘ψυχική υγεία για μένα είναι ένας χώρος που εν δυνάμει μπορούσαμε να τον απαρτίζουμε κι εμείς οι ίδιοι… μας γλίτωσε η οικογένεια που μας μεγάλωσε, το γονίδιο που δεν είχαμε, το περιβάλλον που μας περιέβαλε, οι αναποδιές που εμείς μπορέσαμε να επεξεργαστούμε διαφορετικά από κάποιους άλλους, η δύναμη που είχαμε μέσα μας και δεν την είχαμε ανακαλύψει. Είναι ένας χώρος που μπορεί να περιλαμβάνει ανθρώπους που στέκονται γύρω μας και πολλές φορές εμείς δεν τους παρατηρήσαμε, δεν καταλάβαμε ή και ακόμα δεν ασχοληθήκαμε. Για τους ανθρώπους, τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς που συναναστρέφομαι είναι πάλι κάτι άλλο… είναι το παιδί που δεν θα ήθελαν να έχουν που ντρέπονται να το εμφανίσουν σε μια κοινωνική υποχρέωση, να παίξουν μαζί του στην παιδική χαρά και ακόμα να ντρέπονται που το έχουν. Είναι ο μαθητής που (δυστυχώς!) δυσκολεύει η ζωή τους, που βαριέται και δεν έχει θέληση να συμμετέχει και του αρέσει να στριφογυρίζει το μολύβι του και να τους νευριάζει. Είναι ο γειτονάκι που δεν θα άφηναν ποτέ τα παιδιά τους να κάνουν παρέα για να μην το «κολλήσει»! ΓΙΑ ΜΕΡΙΚΟΥΣ (θέλω να ελπίζω) «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ και ΕΙΔΗΜΟΝΕΣ» του χώρου είναι ένας κλάδος που θα τους αφήνουν για χρόνια ένα σημαντικό ποσό για να πλουτίζουν, θα είναι τα περιστατικά που δεν έχουν καν πρόγνωση αλλά ‘ας τα κρατήσουμε μωρέ σε προγράμματα αφού οι γονείς πληρώνουν’… Αν και υποτίθεται έχουν γίνει ψυχιατρικές και ψυχικές μεταρρυθμίσεις, είμαστε δυστυχώς μια χώρα που οι σκέψεις μας για αυτόν το χώρο τείνουν να μοιάζουν με αυτές του Μεσαίωνα… δυστυχώς όλο κάπου θα εμφανιστούν μαρτυρίες για δεμένους ασθενείς και εργαζόμενους που πληρώνονται για να μιλούν στο τηλέφωνο ή να πίνουν καφέ…’

‘Τον τελευταίο καιρό οι υποχρεώσεις μου έχουν αυξηθεί, σχεδόν διπλασιαστεί το ίδιο και οι ανάγκες μου. Δυσκολεύομαι να προσαρμοστώ στις νέες εργασιακές απαιτήσεις και να αναπτύξω σχέσεις αγαθές με όλους τους συναδέλφους. Δεν είναι γιατί δεν μπορώ αλλά γιατί δε βρίσκω νόημα σε όλα αυτά. Αποσύρομαι συχνά στο γραφείο μου και μένω σιωπηλή κι ανέκφραστη βουλιαγμένη στις σκέψεις μου. Σύμφωνα με τους φίλους μου έχω εκπληρώσει τους στόχους μου με συνέπεια και επιτυχία. Μία επιτυχία που εγώ η ίδια δεν την αναγνωρίζω και δεν την απολαμβάνω’. ‘Αυτά μου είπε ασθενής στο γραφείο μου πρόσφατα και με αφορμή τα λόγια της θεωρώ πως όπως πάντοτε, σήμερα όμως περισσότερο από ποτέ, η ψυχική υγεία είναι η καύσιμη ύλη για το όχημα της επιτυχημένης πορείας κάθε ατόμου’ (Σούζυ Παπαδοπούλου, Λογοθεραπεύτρια, Msc in Special needs-Learning Disorders, 24/9/2011).

Είναι ‘δικαίωμα’ (Νίκος Μισερλής, Ψυχολόγος, 22/9/2011). ‘Έλλειψη κοινωνικο-λειτουργικής έκπτωσης. Προσωπική ολοκλήρωση. Αυτοβελτίωση. Να μην πονάνε τα μυαλά μας. Κίνητρο για το σώμα να ακολουθεί ό,τι το πνεύμα, για το καλό του. Αν βρήκε κανείς τα παραπάνω εντός εγχώριων συνόρων ας μου το πει, γιατί δεν είναι μόνον η άρνηση το πρόβλημά μας στην Ελλάδα. Είναι η στοχευόμενη προσπάθεια για εκφύλιση και αδρανοποίηση των πολιτών. Σαν στρατιώτης της ψυχικής υγείας νιώθω ότι έχω άδεια τη γεμιστήρα μου… και το στρατόπεδο έχει αλωθεί ήδη…’, όταν η ίδια διαπίστωση ‘κουμπώνει’ στην αντικειμενική αναπαράσταση της επιβίωσής μας: ‘sanity remains defined simply by the ability to cope with insane conditions’ (Κωνσταντίνος Κορίκης, Electrical engineeringat Northeastern University, Operations Manager at NSS,  21/9/2011).

Τι πιο δύσκολο από το να ορίσεις (τελικά) το τι είναι η ψυχική υγεία… Ας επιχειρήσουμε λοιπόν να ορίσουμε το αντίθετό της, την ψυχική ασθένεια. ‘Ως ορισμό για την ψυχική ασθένεια νομίζω ότι με εκπροσωπούν όλο και περισσότερο τα λόγια του Φουκώ: ‘Η ψυχολογία ποτέ δεν θα μπορέσει να πει την αλήθεια για την τρέλα, γιατί η τρέλα είναι εκείνη που κατέχει την αλήθεια της ψυχολογίας’ (Μ. Φουκώ). Καθώς και τα λόγια του Μιχάλη ενός πρώην έγκλειστου στο ψυχιατρείο που δεν ζει πια: ‘Ν’ αφήσουνε την τρέλα να καλπάσει, ελεύθερα να καλπάσει, και μετά μόνον να μετρήσουνε τον καλπασμό της’ (Μιχάλης, πρώην έγκλειστος στο Δαφνί, πρώην ζωντανός) (Φωτεινή Τσαλίκογλου, Καθηγήτρια Ψυχολογίας, συγγραφέας).

‘Σχολές και θεωρίες μάχονται χρόνια τώρα για το τι είναι ψυχική υγεία (Κουκουμάκη Μαρία, Κλινική Ψυχολόγος, Ψυχαναλύτρια, 22/9/2011). Επειδή όμως θέτεις το θέμα από την πλευρά του σήμερα μου δίνεις να καταλάβω πως σε ενδιαφέρει το κομμάτι της παροχής της ψυχικής υγείας, το οποίο και κλονίζεται. Κατά την γνώμη μου δεν ήταν και ποτέ καλό στην Ελλάδα, αν και η ρίζα του προβλήματος είναι παγκόσμια. Θα ήθελα να σταθώ περισσότερο σε αυτό, παρά στη μιζέρια και τις περικοπές στην Ελλάδα, τις οποίες καθόλου δεν θεωρώ ασήμαντες, το αντίθετο μάλιστα. Η σκέψη μου είναι η εξής: εδώ και δεκαετίες οι ψυχίατροι πρώτα στις ιατρικές σχολές εκπαιδεύονται με άξονα τις φαρμακευτικές εταιρίες, έχουμε φτάσει στο σημείο οι άνθρωποι αυτοί που είναι στην πρώτη θέση του τομέα της ψυχικής υγείας να οδηγούνται και να πράττουν σύμφωνα με ένα ψευτοεπιστημονικό όργανο, το περίφημο DSM και να μην εκπαιδεύονται καθόλου στο να ακούν. Αυτή η ψευτοεπιστημοσύνη διαπερνά όλο το φάσμα της ψυχικής υγείας. Στην Ευρώπη σημειώνω, έχει ξεκινήσει ένα κίνημα ανθρώπων της ψυχικής υγείας που ζητά ένα άλλο κώδικα αξιολόγησης πέρα από το DSM. Στην εποχή μας η επιστήμη έχει πάψει να είναι στην υπηρεσία της γνώσης, όπως ήταν η επιστήμη του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα κτλ, είναι μια επιστήμη στην υπηρεσία των gadget, των αντικειμένων και φυσικά του κέρδους. Αν δεν αλλάξει κάτι σε σχέση με αυτό, αν δεν μπορέσει να γίνει μια τομή σε αυτόν τον ‘επιστημονικό λόγο’ τότε δεν μπορεί η ψυχική υγεία να έχει κάποιο μέλλον πέρα από την συνταγογράφιση, την επικράτηση ‘βαρήκοων ειδικών’ και τελικά τον πολλαπλασιασμό συνδρόμων που στοιχειοθετούνται από τους αμερικανούς ψυχίατρους δια ψήφου. Είναι ο καιρός για μια ψυχιατρική μεταρρύθμιση, αυτό είναι σίγουρο, ελπίζω να πάνε τα πράγματα προς τα εκεί, και κάποιες άλλες φωνές όπως αυτή της ψυχανάλυσης να μπορέσει να ακουστεί γιατί πραγματικά έχει αρκετά πράγματα να προσφέρει. Θα κλείσω με αυτό το ‘προσφέρει’, έννοια τόσο σημαντική στις μέρες μας, που οι άνθρωποι εγκαταλείπονται και αφήνονται στο έλεος με μοναδικό κριτήριο την χρηματική αξία’.

‘Όπως αντιλαμβάνομαι τον όρο, μου έρχεται στο μυαλό όχι ‘τι είναι υγεία’, αλλά ‘πώς είναι η υγεία’ (Έφη Μπούρα, Ψυχολόγος, 22/9/2011). ‘Αναφέρομαι σε μέτρο, βαθμό ή κατάσταση. Ο όρος περιλαμβάνει όλες τις σωματικές και νοητικές λειτουργίες καθώς και τη συγκινησιακή μας κατάσταση. Τρόποι αντίληψης, σκέψης, οργάνωσης πληροφορίας, διαχείριση συναισθημάτων, χαρακτηριστικά προσωπικότητας, στάσεις και συμπεριφορές, όλα μαζί συνθέτουν τον όρο. Για μένα έχει να κάνει με το βαθμό ικανότητας του προσώπου να αξιοποιεί όλο αυτό το υλικό, ούτως ώστε να προσαρμόζεται κάθε φορά σε οποιαδήποτε συνθήκη και να επιβιώνει. Επομένως αν επιχειρήσω (παρακινδυνευμένα βέβαια) να δώσω έναν γενικευμένο όρο για την ψυχική νόσο, θα έλεγα: η αδυναμία αναγνώρισης και αξιοποίησης στοιχείων του εαυτού, για αποτελεσματική προσαρμογή. Όταν κάποιος δεν γνωρίζει τι ικανότητες διαθέτει έτσι ώστε να τις χρησιμοποιήσει κάθε φορά που ‘απειλείται’ να αλλάξει ή να προσαρμοστεί σε μία καινούρια κατάσταση, έχει περισσότερες πιθανότητες να νοσήσει. Για παράδειγμα, ο ψυχωτικός γιατί ανοίγει ψύχωση; Ο καταθλιπτικός γιατί ‘παραιτείται’, ο ψυχαναγκαστικός γιατί επιβάλλει στον εαυτό του ιεροτελεστίες και καταναγκασμούς; Όλοι γιατί δεν καταφέρνουν να αλλάξουν αυτό που ήξεραν έως τότε (σκέψη, οπτική, συναίσθημα, στάση, συμπεριφορά). Ας σκεφτούμε κι άλλα παραδείγματα… Πόσες φορές οι γονείς απευθύνονται στους ειδικούς για τα παιδιά τους ενώ οι ίδιοι πρέπει να αλλάξουν χειρισμούς; Πόσες φορές τα ‘συμπτώματα’ των παιδιών δεν σκιαγραφούν την ανικανότητα του γονέα να αλλάξει ο ίδιος τρόπους διαχείρισης; Όταν κάποιος δε γνωρίζει τρόπους να προσαρμόζεται, τότε νοσεί, μέσω του σώματος, μέσω των συμπτωμάτων, μέσω των άλλων (π.χ παιδιών ή άλλων κοντινών προσώπων). Αξίζει να αναφέρω τον Bowen, έναν από τους θεμελιωτές της οικογενειακής θεραπείας, ο οποίος για να περιγράψει αυτό που ονομάζουμε ψυχικά ‘νοσηρό’, χρησιμοποίησε γεωμετρικούς όρους, όπως την ‘κλίμακα διαφοροποίησης του εαυτού’ και τα ‘τρίγωνα’ στην οικογένεια. Σε ό, τι αφορά την κλίμακα, μας είπε ότι αν η ψυχική υγεία ήταν μία κλίμακα με αρχή το 0 και τέλος το 100, τότε η ψυχική κατάσταση του ανθρώπου θα τοποθετούνταν κάθε φορά σε κάποια τιμή της κλίμακας. Ο Bowen είπε ότι αν το 50 είναι το μέσο, δηλαδή η ισορροπία, τότε κάποιος με τιμή >50 τείνει να νοσήσει περισσότερο από αυτόν με τιμή <50. Από αυτό καταλαβαίνουμε ότι η ψυχική υγεία είναι σαν έννοια δυναμική και όχι στατική. Όπως προείπα, έχει να κάνει με το ‘πώς’ και όχι με το ‘τι’. Η τιμή 0 έχει να κάνει με την αδιαφοροποίητη μάζα του εγώ και η τιμή 100 με το διαφοροποιημένο εαυτό. Οι λέξεις ‘συναίσθημα’ και ‘λογική’, αντίστοιχα των τιμών 0 και 100, απεικονίζουν καλύτερα την επιστημολογία του Bowen. Αν επεκτείνουμε τη σκέψη μας με βάση τις δύο αυτές λέξεις, τότε μου έρχονται στο μυαλό τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου (δεξί= συναισθηματικό, αριστερό= γνωστικό). Σε τι βαθμό άραγε η επιστήμη της νευροψυχολογίας μπορεί να μας βοηθήσει να ‘μετρήσουμε’ την ισορροπία ανάμεσα στα δύο ημισφαίρια; Ακόμα και με νευροψυχολογικούς όρους, μπορεί το ‘μέτρο’ να βρεθεί ακριβώς; Πιστεύω τέλος πώς ο βαθμός αυτογνωσίας, ίσως φέρει και τον αντίστοιχο βαθμό ‘ψυχικής υγείας’. Όσο περισσότερα γνωρίζεις για τον εαυτό σου, τόσους περισσότερους τρόπους επιβίωσης ανακαλύπτεις και άρα δρασκελίζεις τα εμπόδια (νόσος, συμπτώματα κλπ). Η γνώση του εαυτού όμως, έχει τέλος; Μήπως τελικά αυτό που λέμε ‘ψυχική υγεία’ είναι η πίστη ότι η διαδρομή του καθενός μέχρι αυτό το ‘τέλος’ (όπως το προσδιορίζει ο καθένας) είναι από μόνη της αρκετή για να νιώθει κανείς ότι αξίζει να προσπαθεί, ότι βρίσκει νόημα και να χαίρεται; Μόλις τώρα σκέφτηκα τον Οδυσσέα και την Ιθάκη, τη χριστιανική διδασκαλία της αγάπης, του μοιράσματος και της προσφοράς, το ‘τέλος’ του Αριστοτέλη, τη θεωρία της ‘εντροπίας’ στα ανθρώπινα συστήματα, το Yalom και την υπαρξιακή του θεωρία για το θάνατο, τον Rogers για την πορεία προς την αυτοπραγμάτωση ακόμα και το ‘γιν’ και το ‘γιανκ’ των κινέζων που σαν συμπληρωματικοί πόλοι της φύσης, συνθέτουν το ‘όλον’ (τον κύκλο). Αν το καλοσκεφτούμε, όλα αναφέρονται σε κάποιο ‘τέλος’, αλλά όλα αναπτύσσουν θεωρία και πρακτική εστιάζοντας στη διαδικασία. Όταν κάποιος είναι προσανατολισμένος σε μία μόνιμη διαδικασία εξέλιξης του εαυτού, αλλά ξέρει πώς να απολαμβάνει και το ‘ταξίδι’ (το τώρα, το σήμερα) πόσες πιθανότητες έχει άραγε να νοσήσει ψυχικά;’

Όταν μιλάμε για την Ψυχική Υγεία μας εννοούμε την ευεξία του εσωτερικού μας κόσμου. Η ευημερία της ψυχής μας αποτελείται από τις σκέψεις, τα συναισθήματα αλλά και από τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε σε όλες τις καταστάσεις της ζωής μας. Ένα πολύτιμο αγαθό (είναι) η Ψυχική Υγεία, διαδραματίζει ρόλο σημαντικό στην καθημερινότητά μας (Αρετή Γκατζέλια, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Κοινωνιολόγος). Και είναι ακριβώς εκείνα ‘τα ψυχικά αποθέματα αντοχής που δίνουν τη δυνατότητα στο άτομο να προσαρμοστεί σε ένα περιβάλλον, ακόμη και αν οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές, με τέτοιο τρόπο που τον καθιστά ικανό να έχει ενσυναίσθηση, να γνωρίζει ποιος είναι και να λειτουργεί αυτόνομα’ (Φρόσω Μήτσιου, Ψυχολόγος, Msc. Σχολική – Εξελικτική Α.Π.Θ., Επιστημονικός Συνεργάτης Κέντρου Εκπαίδευσης και Αντιμετώπισης Διατροφικών Διαταραχών (ΚΕΑΔΔ)).

‘Με έβαλε σε αρκετές σκέψεις το συγκεκριμένο θέμα και είχα και μία 30λεπτη συζήτηση και με τον πατέρα μου γι’ αυτό (Θοδωρής Αραμπατζής, Business & Wellness Coach,23/9/2011). Ο τρόπος που το βλέπω έχει δύο όψεις. Η πρώτη είναι το τι σημαίνει για εμένα το να είμαι ψυχικά υγιής και η δεύτερη είναι το τι σημαίνει αντικειμενικά (αν μπορεί να υπάρξει τέτοια οπτική) το να είναι κάποιος ψυχικά υγιής. Θα φέρω ένα παράδειγμα για την ‘Υγεία’ γενικότερα, για να το παραλληλίσω. Είχα διαβάσει έναν ορισμό που έλεγε: ‘Υγεία είναι η κατάσταση πλήρους σωματικής, πνευματικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η έλλειψη ασθένειας ή αναπηρίας’. Οι περισσότεροι, θεωρούν ότι, επειδή δεν είναι άρρωστοι, είναι υγιείς. Δηλαδή κάποιος μπορεί να καπνίζει ή να είναι 20 κιλά υπέρβαρος ή 10 κιλά λιποβαρής και να θεωρεί ότι, επειδή ΔΕΝ είμαι άρρωστος, τότε είμαι υγιής. Είναι όμως υγιής ένας που καπνίζει; Αντικειμενικά, όχι. Άρα, ενώ ο ίδιος θεωρεί ότι είναι υγιής, η πραγματικότητα λέει ότι ΔΕΝ είναι (αν πάρουμε ως πραγματικότητα τον παραπάνω ορισμό της υγείας). Επομένως μπορούμε να πούμε ότι η ‘Υγεία’ δεν είναι κάτι υποκειμενικό, αλλά κάτι αντικειμενικό. Αν λοιπόν θεωρήσουμε ότι ισχύει κάτι αντίστοιχο και για την Ψυχική Υγεία, τότε αν εγώ θεωρώ ότι είμαι ψυχικά υγιής, δε σημαίνει απαραίτητα ότι όντως είμαι. Δεν ξέρω όμως ποια είναι η λεπτή γραμμή που χωρίζει και καθορίζει το αν κάποιος είναι ψυχικά υγιής ή ψυχικά ασθενής (θεωρώντας ότι η έλλειψη της ψυχικής υγείας είναι η ψυχική ασθένεια). Αν δεν υπάρχουν αυτά τα στοιχεία που χωρίζουν τη μία κατάσταση από την άλλη, τότε μάλλον καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κάποιος είναι ψυχικά υγιής σύμφωνα με αυτό που θεωρεί ο ίδιος’.

‘Ο άνθρωπος ως δυαδική οντότητα αποτελείται από το σώμα, υλικό και την ψυχή, άυλο σώμα’ (Πανωραία Κοκκίνου, Νοσηλεύτρια, Msc στη Νοσηλευτική-Παθολογία,6/10/2011). ‘Αυτοί είναι οι δυο θεμέλιοι λίθοι της ανθρώπινης ολότητας. (Από τη μία) η στατικότατα του υλικού σώματος που προσδιορίζει και προσδιορίζεται από τον πραγματικό χώρο και τόπο και (από την άλλη) η δυναμική του άυλου σώματος που προσδιορίζεται και προσδιορίζει τα όρια της λογικής και φαντασίας του ανθρώπινου γίγνεσθαι. Ως αλληλένδετες καταστάσεις ή αλλιώς οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος – άνθρωπος – επηρεάζουν η μια την άλλη, αναπαράγονται, αναγεννώνται, καταστρέφονται, ασθενούν με τον ίδιο τρόπο αν και θεραπεύονται με διαφορετικούς τρόπους. Αν λοιπόν η σωματική υγεία αποτελείται από την ισορροπία της ομοιόστασης με βιοχημικούς ορούς τότε η ‘ψυχική υγεία αποτελείται από την αρμονία και ισορροπία μεταξύ της συναισθηματικής ομοιόστασης του ατόμου και της πνευματικής του υπόστασης. Με άλλα λόγια την ομογνωμία μεταξύ νου και καρδιάς’. Καθώς η ανισορροπία σε ψυχικό υπόβαθρο συνάδει σε αντιγνωμία μεταξύ λογικής και συναισθημάτων, δημιουργείται ένας ‘εμφύλιος’ μεταξύ του πνεύματος και των συναισθημάτων, ένα δίλλημα που οδηγεί σε άγχος, αγωνία, φόβο… στοιχεία που αποτελούν και συμπτώματα μιας νόσου όπως είναι η κατάθλιψη, μελαγχολία κτλ. Που όμως σε χρόνιο επίπεδο δύναται να επηρεάσει και σωματικές λειτουργίες οδηγώντας σε σωματικές νόσους, όπως καρδιοπάθειες ή ακόμα και νευροψυχικές νόσους (Alzheimer)’.

‘Ως ψυχική υγεία ορίζεται (άλλωστε) η γνωστική, συναισθηματική και συμπεριφορική λειτουργικότητα του εαυτού, σε βαθμό που επιτρέπει την εύρυθμη επικοινωνία όλων των τμημάτων ή επιπέδων που απαρτίζουν τον εαυτό ως συνολική οντότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει και να ικανοποιεί τις ανάγκες του φέρνοντας σε ισορροπία την εσωτερική του ταυτότητα, το εξωτερικό περιβάλλον και το κοινωνικό πλαίσιο με το οποίο βρίσκεται σε αλληλεπίδραση και με απώτερο στόχο την θέληση του ατόμου για την αέναη εξέλιξή του προς το καλύτερο, όπως αυτό ορίζεται από τις προσωπικές, διαπροσωπικές και κοινωνικές του ανάγκες’ (Νίκη Γκατζέλια, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας).

‘Καταρχάς είναι συγγενή αλλά διαφορετικά κομμάτια η παιδική ψυχική υγεία και η ψυχική υγεία ενηλίκων (Βαγγέλης Συρόπουλος, Ειδικός παιδαγωγός, 22/9/2011). Στην ψυχική υγεία των παιδιών, σημαντικό κομμάτι είναι η διάγνωση σε σύνδρομα, παθήσεις, μαθησιακές δυσκολίες κλπ και η προετοιμασία για το πώς θα γίνει παρέμβαση σωστή σε συνάρτηση με τους γονείς, το σχολείο κλπ. Ο Ρόλος του κοινωνικού λειτουργού είναι υπερβολικά χρήσιμος κυρίως σε περιπτώσεις εφήβων. Στο κομμάτι των ενηλίκων τώρα, η ψυχική υγεία έχει πολύ αναβαθμισμένο ρόλο καθώς στοχεύει στο άτομο πολύ περισσότερο και θα στοχεύσει πιο πολύ στην εξάλειψη του παθογόνου αιτίου και στον ορθό τρόπο ζωής. Το κλασικό παράδειγμα που μου έρχεται είναι η κατάθλιψη. Ο Θεραπευτής πρέπει να πείσει ένα πολύ κλειστό άτομο να ανοιχτεί, πράγμα που αποτελεί εκτός από μέθοδο θεραπείας, μέθοδο αναβάθμισης ποιότητας ζωής γιατί διδάσκει στον θεραπευόμενο το πώς πρέπει να μιλήσει, να θέλει να βοηθηθεί για να βοηθήσει τον εαυτό του, κλπ.’

 ‘Μου  ήρθαν στο μυαλό τα λόγια του διευθυντή της ψυχιατρικής κλινικής του Κιλκίς (και πολύτιμου δασκάλου μου, κ. Μελετιάδη) ότι ‘είναι αδιανόητο, να αναφερθεί κάποιος στην ψυχή (ψυχική υγεία) χωρίς να την ταυτίζει με ένα αντίστοιχο σώμα (Παπαδοπούλου Τόνια, Κοινωνική Λειτουργός, 25/9/2011). Όπως είναι αδιανόητο να μπορέσει να ιστορηθεί μια ψυχή, έξω από τις σχέσεις που έχει αυτό το σώμα με άλλα σώματα’. Η υγεία είναι η ακεραιότητα του νου και του σώματος, ένας αληθινός θεός… σκεφτόμαστε ότι όπου υπάρχει υγεία δε μπορεί να υπάρχει αναπηρία. Πολλές φορές όμως αναρωτιέμαι μήπως η υγεία είναι τελικά ένας μύθος; Μήπως ξεχνάμε ότι κάθε άνθρωπος είναι μια μοναδική και ανεπανάληπτη προσωπικότητα και ότι όλοι μαζί αποτελούμε μια κοινωνία, η οποία, ανάλογα πολλές φορές με το πόσο ανεκτική είναι, ορίζει την υγεία, την αναπηρία ή το βαθμό τους? Τη ζωή τη ζούμε σύμφωνα με την ‘υγεία’ ή την ‘αρρώστια’ ανεξάρτητα από την πραγματική κατάσταση υγείας. Μήπως το τρελλάδικο έξω από την πόλη, κουβαλιέται κομματιαστό μέσα στις συνοικίες; Μήπως με αφορμή την οικονομική-κοινωνική κρίση, η κοινωνία και οι θεσμοί της γεννήσουν νέες κατηγορίες στο DSM;

Κι όμως: ‘Την ψυχική υγεία την θεωρώ χρόνια τώρα πιο σημαντική από τη σωματική υγεία (Ευτυχία Μπάρλου, Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός, 23/9/2011). Η ψυχική υγεία για μένα υπάρχει όταν ο άνθρωπος καταφέρνει κατά τη διάρκεια της ζωής του να ικανοποιήσει και τα τρία μέρη της ψυχής του, όπως τα όρισε ο Πλάτωνας δηλαδή το γνωστικό, το επιθυμητικό και το θυμοειδές του. Σε επίπεδο καθημερινότητας δεν είναι εύκολο να ικανοποιούνται και τα τρία ταυτόχρονα, όμως σε βάθος χρόνου εάν έχουν ικανοποιηθεί στο κατάλληλο βαθμό για κάθε άνθρωπο, τότε αυτός θα αισθάνεται ψυχικά ισορροπημένος. Βέβαια για να μπορέσει ο κάθε άνθρωπος να ικανοποιήσει συνειδητά τα παραπάνω πρέπει να αποκτήσει αυτογνωσία. Να ανακαλύψει ποιο από αυτά τα μέρη της ψυχής του είναι πιο ισχυρό και να κρίνει εάν πρέπει να είναι τόσο ισχυρό ή μήπως τον καθοδηγεί σε λάθος επιλογές και αποφάσεις. Στις μέρες μας παρατηρώ ότι έχει διογκωθεί το επιθυμητικό και το θυμοειδές και έχει μειωθεί πολύ το γνωστικό. Το να τρέφει κάποιος το επιθυμητικό και το θυμοειδές, χωρίς να καλλιεργεί και να ικανοποιεί το ίδιο ή ακόμη παραπάνω το γνωστικό, βλέπω ότι οδηγεί κάποια στιγμή σε ψυχική ανισορροπία. Νομίζω ότι το γνωστικό (η λογική) πρέπει να είναι αρχηγός. Η ψυχή χρειάζεται εκπαίδευση. Χρειάζεται να έχει αρχηγό το γνωστικό. Εάν κάποιος αφήνει την ψυχή του στην τύχη της, μάλλον δεν θα καταφέρει να ευτυχήσει. Αυτά προσπαθώ να πετύχω στην ζωή μου και αισθάνομαι ότι έχω πετύχει τα τελευταία χρόνια να έχω ψυχική ισορροπία’.

‘… Ισορροπία και επαφή ανάμεσα στον εσωτερικό και εξωτερικό μας κόσμο, δηλ. να έχουμε επαφή με την πραγματικότητα! Να μπορούμε κάθε στιγμή να ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ώστε να μην ξεπερνάμε τα όρια του φυσιολογικού και να γινόμαστε παράλογοι με τα αισθήματά μας στους γύρω μας, να έχουμε πνευματική διαύγεια και λογική, μια λογική που να μη θίγει τη δική μας αξιοπρέπεια και των γύρω μας! Να μπορούμε να αισθανόμαστε θετικά αισθήματα, ομορφιά και ικανοποίηση από τη ζωή μας, στις δύσκολες καταστάσεις, να μη χάνουμε τον έλεγχο και να διατηρούμε την ψυχραιμία μας!’ (Χαρά Καστάνη,  Εκπαιδευτικός Ειδικής Αγωγής,  Διευθύντρια Ειδικού σχολείου Σαλαμίνας, 22/9/2011).

‘Η ικανότητα ενός ανθρώπου να ισορροπεί μεταξύ των φυσιολογικών και ‘παθολογικών’ χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του. Να δρα στη ζωή του με αυτογνωσία, με διάθεση αυτό-βελτίωσης, με γνώση  των ικανοτήτων του και των περιορισμών του, με προσαρμοστικότητα στις δυσκολίες της ζωής και να μπορεί να ανταπεξέρχεται λειτουργικά στο άγχος της καθημερινότητας, με στόχο αφ’ ενός τη συναισθηματική και ψυχική του ευεξία και αφετέρου το προσωπικό και συλλογικό όφελος’ (Χριστίνα Βοσνακίδου, Ψυχολόγος, Απόφοιτος Α.Π.Θ., Εκπαιδευόμενη στο Ψυχοδυναμικό Ψυχόδραμα).

‘… Ισορροπία πνεύματος και σώματος (Ιωάννα Καλαμπαλίκη, Νοσηλεύτρια, 22/9/2011).Όταν υπάρχει συναισθηματική ευεξία μέσα σου, όταν βρίσκεις τη χαρά και την ευτυχία σε μικρά καθημερινά πράγματα, όταν εξελίσσεσαι σαν άτομο ψυχικά και επαγγελματικά με ομαλό και φυσιολογικό τρόπο, όταν το χαμόγελο είναι στο πρόσωπό σου σχεδόν συνέχεια και δεν σε τραβάει το πρόσωπό σου επειδή ξέχασες για πολύ καιρό ‘να το χρησιμοποιήσεις’, όταν βλέπεις το χρήμα ως μέσο για την επιβίωσή σου και την καλοπέρασή σου κι όχι ως αυτοσκοπό στη ζωή σου, (τότε) η ψυχική υγεία βρίσκεται μέσα μας. Χρειάζεται πρόληψη, γιατί αν σε πάρει η κάτω βόλτα χωρίς να το φροντίσεις, δυστυχώς τις περισσότερες φορές ίσως να είναι αργά. Σίγουρα δεν μπορούν πάντα όλα αυτά να συμφωνήσουν χρονικά, αλλά ας τα απλοποιήσουμε όλα στην καθημερινότητά μας και στις σχέσεις μας με τους ανθρώπους… τότε πολύ πιθανό να ανατείλει η ψυχική υγεία από μέσα μας… αν η ψυχούλα μας είναι άρρωστη, λίγη η σημασία αν το σώμα υπάρχει…’

Σήμερα πια, ‘η ψυχική μας υγεία είναι εξίσου σημαντική με τη σωματική υγεία’ (ΕιρήνηΒουράκη, Economics and Business Administration,  28/9/2011). ‘Αλληλοσυμπληρώνονται κι αλληλοεπηρεάζονται. Κι η υγεία είναι το υπέρτατο αγαθό. Για όλους μας. Παιδιά, νέους, ηλικιωμένους, ευκατάστατους, αριστοκράτες, μετανάστες, απόκληρους ή καθημερινούς ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Δυνατούς ή Αδύναμους. Θρησκόληπτους. Ψυχαναγκαστικούς. Φιλόσοφους ή Οραματιστές. Η ψυχική μας υγεία είναι στόχος ζωής. Δίχως αυτήν σε ισορροπία, στόχοι και όνειρα φαντάζουν πιο μακρινά ενώ οι σχέσεις μας δυσβάσταχτες. Τι έχει συμβεί και ολοένα περισσότεροι άνθρωποι γύρω μας πλήττονται από ψυχικές ασθένειες; Μήπως η αίσθηση του ανικανοποίητου στην απόλυτα καταναλωτική κοινωνία μας όπου οι αξίες ευτελίζονται; Οι άνθρωποι αξιολογούνται πλέον μόνο από το τι κερδίζουν, τι αυτοκίνητο οδηγούν κι όχι από τη μόρφωση, την καλλιέργεια ή την ενδο-ποιότητά τους ή την καλοσύνη τους. Ο ψυχικά υγιής είναι αυτός που έχει δουλέψει σκληρά με τα ελαττώματά του, έχει αποδεχθεί τις αδυναμίες του κι αγαπά τον εαυτό του, άρα μπορεί να αγαπήσει και τους γύρω του. Πιστεύει, ρισκάρει, αφήνεται, μαθαίνει και προχωρά’.

Στην προσπάθεια συγκερασμού όλων των παραπάνω, είθισται να μιλήσουμε για μία ακόμη φορά για ‘ισορροπία, αρμονία ανάμεσα στην ψυχή, στα συναισθήματα και στη λογική!(Κατερίνα Βαρελά, Νηπιαγωγός, 22/9/2011). Πράγμα εξαιρετικά δύσκολο στις μέρες μας… Ξέρεις τι είναι αυτό που με κάνει να θυμώνω πιο πολύ τον τελευταίο καιρό; Ότι μας στερούν το δικαίωμα να κάνουμε όνειρα, αυτό δεν μπορώ να το αντέξω… συμφωνείς;’:) Θα συμφωνήσω μαζί της, γιατί τελικά ‘όνειρα κάνουν αυτοί που δεν κοιμούνται…’ (Κάρμα).

‘Ισορροπία του συναισθήματος και της λογικής… Όμως πόσες φορές έχουμε καταφέρει να μη γύρει ο ζυγός προς τη μία ή την άλλη πλευρά και να είναι σταθερός; Ελάχιστες! Ποιό είναι άραγε το εύρος των ορίων της ψυχικής υγείας; (Ξένια Σαλούστρου, Λογοθεραπεύτρια, 21/9/2011). ‘Κάποιοι δείκτες είναι η δυνατότητα (για παράδειγμα) να απολαμβάνουμε τη ζωή, με όσο λιγότερο εγωισμό γίνεται και σε συνδυασμό με δυνατό και καθαρό νου για να ανταπεξερχόμαστε σε ό,τι η ζωή έχει να φέρει μπροστά μας’(Μαριάννα Στεφανάκη, New York Institute of Technology,  22/9/2011). ‘Όταν λέμε Ψυχική υγεία δεν μιλάμε για συναισθήματα;’ (Άννα Μετάξη, Φοιτήτρια Λογοθεραπείας,22/9/2011). Τη διάθεση, τις ‘φάσεις’ που περνάμε είτε καλές είτε κακές όπως η χαρά, η λύπη, η μοναξιά, η αισιοδοξία, ασφάλεια. Σε κανέναν μας δεν αρέσει η αρνητική διάθεση ή τα αρνητικά συναισθήματα όμως έτσι δεν είναι η ζωή έτσι δεν είναι το ‘φυσιολογικό’; Μέσα μας πρέπει να υπάρχουν και τα δυο για μια ισορροπία. Δηλαδή ψυχική υγεία είναι η ισορροπία (τα συναισθήματα) που έχει καθένας μέσα του είτε θετικά είτε αρνητικά’.

Αλλά και ‘η όρεξη και η διάθεση για ζωή, για δημιουργία, η καλοσύνη και η καλοπραγμοσύνη, η ευγνωμοσύνη. Όταν θίγονται σε μένα ειλικρινά νιώθω ότι προσβάλλεται και διαταράσσεται η Ψυχική μου υγεία, νιώθω ότι μπλοκάρεται το θέλω μου (μάλλον ο ψυχισμός μου) (Ξανθή Μπέσσα, Λογοθεραπεύτρια, 25/9/2011). ‘Όταν μπορείς να είσαι εστιασμένος στον εαυτό σου, στα θέλω σου, στις ανάγκες σου, να ξέρεις τι μπορείς και τι δεν μπορείς να καταφέρεις, δηλαδή να ξέρεις τις δεξιότητές σου και να τις υπερασπίζεσαι χωρίς χειρισμούς, ενοχές και διάφορες άμυνες που κάνουν τόσο δύσκολη τη ζωή μας… αυτό είναι για μένα στις μέρες μας… α, και να ξέρεις να απολαμβάνεις πλέον την κάθε στιγμή’ (Βασιλική Κατοπόδη, Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνη στο Κέντρο Πρόληψης κατά των Ναρκωτικών του Ν. Λευκάδας, 22/9/2011).

‘Ψυχική υγεία είναι η ισορροπία ανάμεσα σε λογική και συναίσθημα, διαίσθηση και ένστικο αυτοδιατήρησης που επιτρέπει σε μία προσωπικότητα να διαχειρίζεται δημιουργικά όλο το εύρος ερεθισμάτων από το περιβάλλον’ (Ηλίας Νταής, Project Manager). Το ‘να μπορείς να ΒΛΕΠΕΙΣ, και να διαχειρίζεσαι καταστάσεις, είτε είναι καλές, είτε κακές, και να νοιώθεις καλά με τον εαυτό σου’ (Έφη Χριασαδάκη, Ιδιωτική υπάλληλος, 23/9/2011). ‘… να τα έχεις καλά με τον εαυτό σου και με τους άλλους. Έχει σχέση (τόσο) με την κληρονομικότητα (όσο) και με τις συνθήκες ζωής’ (Σοφία Ζάρπα, Οικιακά). Αφορά πρωτίστως την ‘ηρεμία του εαυτού μας… τη δημιουργική καθημερινότητά μας και φυσικά τη σχέση με τους συνανθρώπους μας. Όλα αυτά επηρεάζουν την ψυχική μας υγεία!’(Λούπα Τίνα, Βρεφονηπιοκόμος, 24/9/2011). ‘Ηρεμία και τέλος’ (Παρασκευή Χρηστίδου, Λογοθεραπεύτρια, 22/9/2011).

Αλλά και πολλά περισσότερα ‘να γίνεις αυτό που είσαι’ (Πάμπλο Πικάσο). ‘Για μένα η ψυχική υγεία είναι και υποκειμενικό και αντικειμενικό ζήτημα (Γιούλη Χατζοπούλου, Απόφοιτη Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών,  Επιχειρηματίας, 22/9/2011).Αντικειμενικό γιατί εάν συντρέχουν υγιείς συνθήκες διαβίωσης, καλή ποιότητα παιδείας, καλή ποιότητα υγείας, καθαρό περιβάλλον και ευκαιρίες εξέλιξης μπορείς να ζεις μία καλή ζωή και έχεις τις δυνατότητες να τη βελτιώσεις. Υποκειμενικό γιατί ο καθένας μας, εφ’ όσον γνωρίζει τον εαυτό του, ξέρει ποιοι παράγοντες, ποιες αξίες και ποια ποιότητα ζωής και στόχοι τον καθιστούν ψυχικά υγιή, κι έτσι πορεύεται προς τα εκεί’.

‘Θα μπορούσα να την ορίσω με το αντίθετό της: ως την απουσία της ψυχικής νόσου, αλλά αυτό δεν αρκεί. Έχει να κάνει και με ψυχική υγεία και με κοινωνική ισορροπία και αποδοχή, ως παράμετροι που συντελούν και συνεισφέρουν στην ψυχική υγεία. Εξάλλου κάποιες έννοιες στην πραγματικότητα δεν μπορούν να έχουν απολυτότητα. Ποιος είναι πραγματικά απόλυτα ψυχικά υγιής;’ (Ματίνα Σπυράτου, Κοινωνική Λειτουργός, Νοσοκομείο Σωτηρία, 23/11/2011). Αν ‘η ψυχική υγεία είναι ο τομέας που ασχολείται με τις ψυχικές ασθένειες και κατά πόσο αυτές επηρεάζουν τη ζωή του ατόμου’ (Ειρήνη Γαλανάκη, Λογοθεραπεύτρια, 9/10/2011), μήπως μιλάμε πια για τη ‘θεωρία των χορδών’, όπου βλέπουμε μόνο μία διάσταση στην αρχή και το τέλος της;

Οι απόψεις διίστανται: ‘Ψυχική υγεία: δεν θα έλεγα, ότι είναι το αντίθετο της ψυχικής ασθένειας’ (Πόλα Βλάχου, Νηπιαγωγός, 22/9/2011). ‘Αυτό, που εγώ αντιλαμβάνομαι ως υγιές είναι, να μπορώ να εκτιμώ την αξία της ζωής, να μπορώ να χαίρομαι με απλά πράγματα, να αγαπώ, να βοηθώ, να συνεργάζομαι, να προσπερνώ ό,τι άσχημο βρεθεί στο δρόμο μου. Να μη με νοιάζει η καταιγίδα, αλλά το ουράνιο τόξο που μπορώ να δω μετά απ’ αυτήν. Να μη φοβάμαι τις ήττες μου… Αν παραλληλίζαμε την ψυχική υγεία με έναν όμορφο και θαυμαστό κήπο και ήμουν κηπουρός, τι θα φρόντιζα να κάνω; Θα φρόντιζα να απομακρύνω οτιδήποτε κάνει τα φυτά μου να αρρωστήσουν και θα εργαζόμουν προσπαθώντας με κάθε τρόπο να τα διατηρήσω υγιή και όμορφα, αλλά και να τα κάνω ΑΝΘΕΚΤΙΚΑ’… ‘να νιώθω ελεύθερη! Να μπορώ να κάνω πράγματα που με γεμίζουν, να γίνομαι καλύτερος άνθρωπος, να μη μένω στάσιμη αλλά να προχωράω να εξελίσσομαι, έχοντας δίπλα μου ανθρώπους που αγαπώ και με αγαπούν πραγματικά! Να τα έχω βρει με τον εαυτό μου, να ξέρω ποια είμαι και τι θέλω αλλά πάνω απ’ όλα να μην είμαι εγωίστρια!(Ανώνυμο, Λογοθεραπεύτρια).

‘Θα μπορούσα να πω ότι ψυχική υγεία είναι η συνειδητοποίηση της κατάστασης στην οποία το αδύνατο, το απευκταίο, το ευκταίο και το εφικτό μπορούν να μεταβάλλουν την εντύπωση και την εμπειρία για το τωρινό περιβάλλον μας, χωρίς να αλλοιώνουν τη φυσική ικανότητά μας να επανέρθουμε στην προηγούμενη κατάστασή μας, αν η εμπειρία το κρίνει ως απαραίτητο ή να αποφύγουμε την καινούργια μη αποδεκτή εμπειρία στρεφόμενοι σε μια άλλη καινούργια (Μάνιας Νίκος, Ιατρός, 22/9/2011). Προϋπόθεση βέβαια αυτών είναι η ύπαρξη έστω και της ελάχιστης κριτικής ικανότητας. Προβληματίζομαι βέβαια (για το) αν σ’ αυτή την άποψη θα μπορούσα να συμπεριλάβω και τα μικρά παιδιά, τα βρέφη ας πούμε, τους πάσχοντες από διανοητική άνοια ή τα ζώα καθ’ ό,τι αμφισβητείται η ύπαρξη της κριτικής τους ικανότητας. Η φαινομενική όμως (ή και σχετική) έλλειψη σχιζοφρενών ή ‘προβληματικών ψυχικά’ τέτοιων ομάδων θα μπορούσε να δικαιολογήσει την εξαίρεσή τους απ’ αυτή την άποψη περί ψυχικής υγείας; Γιατί αλλιώς θα πρέπει να μιλάμε περί ‘ψυχο-νοητικής υγείας’! Οπότε, στις μέρες μας, νομίζω θα έπρεπε να μιλάμε για ψυχο-νοητική υγεία, θεωρώντας την ως μια κατάσταση που προκύπτει από ένα σύνολο διανοητικών χαρακτηριστικών που αλληλεπιδρούν με τα φυσικά μας ένστικτα και τις διαμορφωμένες εμπειρίες μας κι αντιλήψεις μας, ωθώντας μας να αντιδράσουμε. Ακόμα, όμως, με προβληματίζει το τι είναι ψυχική υγεία ‘στις μέρες μας’ όπως το έθεσες. Αν δεχτούμε ότι οι ηθικές επιρροές της εκάστοτε εποχής είναι σημαντικές στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του τρόπου που αλληλεπιδρούμε με το περιβάλλον, τότε πράγματι δεν μπορείς να δώσεις εύκολα έναν ορισμό της ψυχικής υγείας, διαχρονικά κ απόλυτα. Πολλές αποδεκτές ανθρώπινες πράξεις του παρελθόντος σήμερα κρίνονται ως ‘μη φυσιολογικές’ κι αρκετές φορές ψυχοπαθολογικές, ειδικά στο σεξουαλικό επίπεδο αλλά όχι μόνο, (π.χ. ομοφυλοφιλία, παιδεραστία μιλώντας καθαρά με ηθική βάση κι όχι βιολογική, αλλά και η χρήση ψυχοενεργών ουσιών, όπως τα κανναβοειδή), ή αντίστροφα μη αποδεκτές πράξεις του παρελθόντος που σήμερα έχουν απενοχοποιηθεί από την ψυχοδιαγνωστική ‘κατηγοριοποίηση’ της υγείας σε μεγάλο βαθμό. Διακρίνω επίσης, ένα άλλο ‘σκοτεινό σημείο’, την ψυχολογική (και κοινωνική) ‘κατηγοριοποίηση’ των ανθρώπων που αντιδρούν ‘παραβατικά’, μη ακολουθώντας το γενικό κοινωνικό ρεύμα της εποχής τους, ως αντίδραση στο ‘μαζικά αποδεκτό’ ή αντιτασσόμενοι σε μηχανισμούς που προσπαθούν να συντηρήσουν άδικες κοινωνικές δομές, με τρόπο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί βίαιος ή ‘ψυχικά διαταραγμένος’ – παρόλο που αυτό που προσπαθούν να κάνουν αυτοί, με τη στροφή τους σε μη αποδεκτά ‘ορθή’ συμπεριφορά, είναι να αμυνθούν και να αντισταθούν σε ψυχαναγκασμούς, στερεότυπα, ιδεοληψίες και τις κοινωνικές αδικίες που αυτά επιφέρουν! Π.χ. το κίνημα του αναρχισμού, οι διάφορες επαναστάσεις ή εξεγέρσεις, οργανώσεις για τα δικαιώματα των μεταναστών, των γυναικών, των φυλακισμένων κ.ο.κ.) και οι οποίοι με τη σειρά τους στιγματίζονται συχνά ως ψυχικά προβληματικοί, όταν η εμπειρία έχει δείξει ότι οι μεγάλες κοινωνικές ανατροπές των παλιών, άδικων και μη λειτουργικών πλέον δομών ξεκίνησαν από τέτοια άτομα που αρχικά χαρακτηρίζονταν ως ‘ψυχικά διαταραγμένα’, π.χ. οι φεμινίστριες! Με λίγα λόγια, η ψυχική υγεία, σήμερα, δεν μπορεί να παραβλέπει την έννοια της διαφορετικότητας και του δικαιώματος της αυτοέκφρασης, κρίνοντας μόνο απ’ το ‘ορθή κοινωνική συμπεριφορά’ και παραβλέποντας τις ευρύτερες κοινωνικές αλυσίδες που συνδέονται με την ψυχική κατάσταση του ατόμου. Κατά συνέπεια στο ερώτημα ‘τι είναι ψυχική υγεία σήμερα’, εγώ τάσσομαι υπέρ της προηγούμενης άποψης (που μ’ αρέσει περισσότερο!), ότι μπορούμε δηλαδή την ψυχική ή ψυχονοητική υγεία να τη θεωρήσουμε ως μία κατάσταση που προκύπτει από ένα σύνολο διανοητικών χαρακτηριστικών που αλληλεπιδρούν με τα φυσικά μας ένστικτα και τις διαμορφωμένες εμπειρίες και αντιλήψεις μας, ωθώντας μας να αντιδράσουμε ή όχι και να σχηματίσουμε άποψη ανάλογα με τις επιρροές του περιβάλλοντος μας, απαλλαγμένη απ τις, μη λογικά και κριτικά τεκμηριωμένες, ηθικές αντιλήψεις της εκάστοτε εποχής και των δογματισμών των διαμορφωμένων ηθικών αντιλήψεων των επιμέρους κοινωνικών ομάδων’.

Όλα τα παραπάνω μας οδηγούν στο να θεωρήσουμε ‘την ψυχική υγεία στον άνθρωπο ως έναν ‘στόχο που στοχεύει’ στο να κατακτήσει ο κάθε άνθρωπος στη ζωή του, σύμφωνα με τη φύση του. Βάσει αυτού του στόχου, η κατάκτηση συνίσταται στο να μπορέσει – στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό – να συμβάλει στη λειτουργία του πολυσύνθετου και πολυεπίπεδου οργανισμού του (υλικός, ψυχοσυναισθηματικός, νοητικο-πνευματικός), σύμφωνα με τις δικές του ιδιαίτερες φυσικές καταβολές και δυνατότητες. Και αυτό θα πρέπει εδώ να θεωρηθεί ότι είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη του τελικού του στόχου, αυτού που θα τον οδηγήσει στην κατάκτηση της υγιούς γενικά ζωής του: να εκφράζει κάθε στιγμή το πραγματικά δικό του θέλω’ (Γιώργος Ρίζος, Δρ Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Στρασβούργου, υπεύθυνος Ελληνικής Εταιρεία Φιλοσοφικής Ψυχολογίας και Ψυχοθεραπείας).

Κλείνοντας το εν λόγω άρθρο, επιθυμώ να παραθέσω μία φράση του Καθηγητή Φιλοσοφίας και Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Θεοδόση Πελεγρίνη: ‘…δεν φτάνει να έχουμε υπόψη μας τι σημαίνουν οι λέξεις ‘ήλιος’, ‘πρωί’, και ‘ανατέλλω’ για να ξέρουμε ότι ο ήλιος ανατέλλει πράγματι κάθε πρωί. Χρειάζεται ακόμη να έχουμε δει οι ίδιοι, ή έστω να έχουμε ακούσει από άλλους ότι έχουν δει πως ο ήλιος ανατέλλει πράγματι το πρωί’ (Εγχειρίδιο Παθών, Ελληνικά γράμματα, 2009)… και ο νοών νοείτο.

Αντί επιλόγου
Ελπίζω να μου συγχωρέσετε την έκταση του άρθρου, αλλά όπως είχε πει και ο Mark Twain: ‘Δεν είχα χρόνο να σου γράψω ένα σύντομο γράμμα, έτσι σου έχω γράψει αυτό’.

Από τη Μένη Κουτσοσίμου, Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Σχολής, Υπεύθυνη Αξιολόγησης Προσωπικού, Επιστημονικό Συνεργάτη Ε.Π.Α.Ψ.Υ., (Συλλογικό άρθρο)
http://psychografimata.com